کتاب انقلاب یا اصلاح نشر آوانامه - نسخه صوتی

دو فیلسوف، دو راه: مارکوزه و پوپر در جدال اندیشه و آزادی

هربرت مارکوزه و کارل ریموند پوپر، دو چهره‌ی درخشان اما متضادِ فلسفه‌ی قرن بیستم‌اند؛ هر کدام با نگاهی ریشه‌دار به جامعه، آزادی و تحول، اما با دو مسیر فکری متفاوت. هربرت مارکوزه، فیلسوفی آلمانی‌تبار و عضو برجسته‌ی مکتب فرانکفورت، در سال 1898 در برلین به دنیا آمد. او فلسفه را با چاشنی روان‌کاوی، سیاست، و اقتصاد تلفیق کرد تا به تحلیل‌های عمیقی درباره‌ی جامعه‌ی مدرن برسد. مارکوزه با آثاری چون «انسان تک‌ساحتی»، «اروس و تمدن» و «انقلاب یا اصلاح»، به یکی از الهام‌بخش‌ترین چهره‌های جنبش چپ نو در دهه‌ی 60 میلادی بدل شد. او سرمایه‌داری پیشرفته را نه تنها عامل بی‌عدالتی اقتصادی، بلکه ماشینی برای سرکوب تفکر انتقادی می‌دانست و آزادی را تنها در تغییرات بنیادین اجتماعی می‌دید. در سوی دیگر، کارل ر. پوپر، فیلسوفی اتریشی‌الاصل و نماد لیبرالیسم فلسفی، در سال 1902 در وین به دنیا آمد. پوپر با کتاب مهم خود «جامعه‌ی باز و دشمنان آن»، به نقد فلسفی تمامیت‌خواهی برخاست و از آزادی‌های دموکراتیک و تدریجی دفاع کرد. از دیدگاه پوپر، علم و جامعه باید بر پایه‌ی آزمون‌پذیری، شک‌گرایی و تغییر گام‌به‌گام پیش روند. او انقلابی نبود؛ اصلاح‌طلبی محتاط و عقل‌گرا بود که باور داشت خطر استبداد در پنهان‌کاری، قطعیت‌گرایی و افراط نهفته است. مارکوزه رویای دگرگونی جهان را در سر داشت، و پوپر از خطرهای همان دگرگونی‌های ناگهانی می‌هراسید. اما هر دو، به شیوه‌ی خود، مدافع اندیشه، آزادی و مسئولیت انسان بودند. اگرچه گفت‌وگویی میان این دو هرگز رو در رو شکل نگرفت، اما آثارشان هنوز هم میدان نبردی است برای ذهن‌هایی که دغدغه‌ی حقیقت و عدالت دارند.

مارکوزه و پوپر زیر ذره‌بین رادیو؛ گفت‌وگویی که هرگز رخ نداد

کتاب «انقلاب یا اصلاح» مجموعه‌ای است خواندنی از دو گفت‌وگوی جداگانه با هربرت مارکوزه و کارل پوپر؛ دو اندیشمند برجسته که هر یک نماینده‌ی گرایش‌های متفاوت فکری در قرن بیستم‌اند. این کتاب به‌گونه‌ای هوشمندانه تلاش می‌کند چشم‌اندازهای این دو فیلسوف را درباره‌ی جامعه‌ی آرمانی و مسیر رسیدن به آن، در بستری از واقعیت‌های جهان معاصر، کنار هم قرار دهد. گرچه مارکوزه و پوپر تا آن زمان هرگز در گفت‌وگویی مستقیم با یکدیگر روبه‌رو نشده بودند، اما یک ایستگاه رادیویی در ایالت باواریا، به کمک رسانه‌های تصویری، گفت‌وگو با آن‌ها را جداگانه ضبط و در قالبی مقایسه‌ای منتشر کرد. در حالی که پوپر با روی باز از این گفت‌وگو استقبال کرد، مارکوزه با تردید و احتیاط آن را پذیرفت. شهرت مارکوزه در دهه‌ی 60 میلادی، او را به چهره‌ای الهام‌بخش برای جریان چپ نو بدل کرده بود؛ در حالی که پوپر، با آن‌که جایگاهی رفیع در دانشگاه‌ها داشت، در سطح عمومی چندان شناخته‌شده نبود. با این حال، دغدغه‌ی مشترک هر دو متفکر، آینده‌ای انسانی‌تر برای جوامع دموکراتیک غربی و در نهایت برای سراسر جهان بود. این اثر نه فقط به تفاوت‌های فکری آنان، بلکه به شباهت‌های پنهان در دل تضادها نیز نگاهی ژرف می‌اندازد.

بخشی از کتاب «انقلاب یا اصلاح»

«کارل پوپر: باید تمیز داد میان انقلابی علیه دموکراسی، از جمله آنچه مارکسیست‌ها فقط دموکراسی صوری قلمدادش می‌کنند و انقلابی علیه دیکتاتوری راستین که متاسفانه به ندرت می‌تواند دیکتاتوری را برچیند کلمه‌ی «انقلاب» می‌تواند یک واژگونی مسالمت‌آمیز و یک واژگونی خشونت‌آمیز معنی دهد. مارکسیسم این دو معنا را باز گذاشته است. حاصل واژگونی خشونت‌آمیز اغلب دیکتاتوری است. چنین بود در انقلاب قرن هفدهم انگلستان که به دیکتاتوری کرامول انجامید؛ در انقلاب فرانسه که به دیکتاتوری روبسپیر و ناپلئون انجامید؛ در انقلاب روسیه که به دیکتاتوری استالین انجامید. پس پیداست که آرمان‌های انقلابی و حامل‌هایشان تقریباً همواره قربانی انقلاب می‌شوند. تغییرات مسالمت‌آمیز چیزی به کلی سوای این است و برای ما ممکن می‌سازد مراقب عواقب ناخواسته و آرزو نشده‌ی کارهایمان باشیم و آن‌ها را هنگامی که چنین عواقبی نمودار می‌گردد به گاه تغییر دهیم. بدین ترتیب تغییرات مسالمت‌آمیز فضایی می‌آفریند که در آن انتقاد آشکار از اوضاع موجود اجتماعی با خشونت سرکوب نمی‌شود و چهارچوبی به وجود می‌آورد که اصلاحات بعدی را ممکن می سازد.»

کتاب صوتی «انقلاب یا اصلاح»

نشر صوتی آوانامه با همکاری «انتشارات خوارزمی» کتاب صوتی «انقلاب یا اصلاح» گفتگو با «هربرت مارکوزه» و «کارل ر. پوپر» را با ترجمه‌ی «هوشنگ وزیری» و اجرای «سلمان ظاهری»، «مهدی صفری» و «پژمان رمضانی» تهیه و تولید کرده است.