کتاب ما ایرانیان نشر نی

شاید جالب باشد تا علت رفتارهای مردم یک جامعه را بدانیم. با ریشه‌یابی تاریخی می‌توانیم با برخی از عوامل که سبب رفتارهای مختلف در جامعه‌ی ایران شده است، آشنا شویم. کتاب ما ایرانیان، زمینه‌کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی عوامل تاثیرگذار رخ داده در چند سده‌ی اخیر کشور را برای ما آشکار می‌کند. مقصود فراستخواه با استفاده از ماحصل تجربیات سال‌های تدریس و فعالیتش در زمینه‌ی جامعه‌شناسی، عملکرد مردم ایران را مورد بررسی قرار داده و با نگاهی همه جانبه عوامل تاثیرگذار در سبک زندگی مردم را تحلیل کرده است. 

درباره‌ مقصود فراستخواه، جامعه‌شناس و نویسنده

مقصود فراستخواه در سال 1335 در شهر تبریز به دنیا آمد. او تحصیلات خود را رشته‌های فلسفه، الهیات و برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی به سرانجام رساند و تدریس در دانشگاه‌های مختلف را آغاز کرد. مقصود فراستخواه تعداد زیادی کتاب و مقاله تا به امروز تدوین و تالیف کرده است؛ از جمله کتاب‌های او می‌توان به کتاب‌های «تاریخ هشتادساله دانشکده فنی دانشگاه تهران» و «دانشگاه و آموزش عالی، منظرهای جهانی و مسئله‌های ایرانی» اشاره کرد. انجمن ترویج علم به دلیل تلاش‌های فراوان و تعهد به کار فرهنگی و ترویج دانش جامعه‌شناسی، به او جایزه‌ی ترویج علم را در سال ۱۳۹۶ اهدا کرد. همچنین در سال 1397، فراستخواه جایزه‌ی «نشان دهخدا» را برای کتاب «نظارت و ارزشیابی در آموزش عالی» دریافت کرده است.

در حال حاضر او در دانشگاه‌های تهران، شهید بهشتی و علامه طباطبایی فعالبت دارد و به تدریس «جامعه‌شناسی تغییرات فرهنگی»، «تاریخ تفکر اجتماعی»، «جامعه‌شناسی دین»، «جامعه‌شناسی جوانان»، «سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی آموزش عالی»، «کیفیت دانشگاه»، «اعتبار سنجی» و «روش‌های تحقیق کیفی» مشغول است.

درباره کتاب ما ایرانیان

کتاب ما ایرانیان، زمینه‌کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی رفتارهای مردم ایران را از منظر اجتماعی و تاریخی بررسی می‌کند. ما ایرانیان مجموعه سخنرانی‌های دکتر مقصود فراستخواه است که بین سال‌های 1386 تا 1388 در بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان ایراد کرده است. کتاب نتیجه‌ی پژوهش‌های فراستخواه درباره‌ی اخلاقیات ایرانیان است. «آیا خلقیات ایرانیان ضعف‌هایی دارد؟» سوالی است که در این رابطه مطرح شده است و نویسنده تلاش کرده تا با نگاهی همه جانبه پاسخ درستی برای آن بیاید. مقصود فراستخواه با نگاهی پژوهشی ضعف فرهنگی و عقب‌ماندگی مردم ایران را در هشت بخش بررسی کرده است. البته این کتاب در ابتدا با هفت بخش منتشر شده بود ولی در ویراست دوم بخش دیگری به آن اضافه شد.

مروری بر فصل‌های کتاب ما ایرانیان 

 در بخش اول کتاب به مجموعه عواملی که سازنده‌ی فرهنگ یک جامعه هستند اشاره می‌شود. ایران سرزمینی پهناور و بسیار متنوع است که تفاوت‌های نژادی، زبانی، جغرافیایی و مذهبی بسیاری در آن دیده می‌شود و در نتیجه، واکاوی فرهنگ آن به راحتی امکان‌پذیر نیست. بخش دوم کتاب ما ایرانیان خلق‌وخوی مردم ایران را بررسی می‌کند و در یازده عنوان آن را توصیف می‌کند؛ این عناوین عبارت‌اند از:

اول: «تک‌نگاری‌های متمرکز روحیات و خلقیات ایرانیان»؛ دوم: «ریشه‌شناسی رفتار ایرانیان در ساخت اقتصاد و طبقات»؛ سوم: «ریشه‌شناسی رفتار در ساختار دولت و جامعه‌شناسی تاریخی و سیاسی»؛ چهارم: «منابع تاریخی این قضیه»؛ پنجم: «مباحث مربوط به هویت، قومیت، ملیت و دین در ایران»؛ ششم: «مطالعات مربوط به اسطوره‌ها، آیین‌ها و ادبیات و معارف»؛ هفتم: «جامعه‌شناسی باورها، نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی»؛ هشتم: «مباحث متمرکز بر نگرش‌ها و رفتارها»؛ نهم: «مطالعات مسئله‌شناسی و آسیب‌شناسی اجتماعی»؛ دهم: «جامعه‌شناسی شهر و روستا و نهادها و قشرها»؛ یازدهم: «بررسی‌های مربوط به چالش‌های سنت و تجدد، نخبگان جدید و تغییرات فرهنگی در ایران».

در بخش بعدی کتاب «رویکردهای نظری اولیه»، مقصود فراستخواه با بیان نظریاتی، خلقیات اجتماعی و فرهنگی ایرانیان را توضیح می‌دهد. پس از آن نویسنده در بخش چهارم کتاب رفتار و روحیات مردم را با دو نوع الگوی متفاوت تحلیل می‌کند. این دو الگو عبارت‌اند از «الگوهای اِسناد بیرونی» و «الگوی اسناد درونی». در «الگوهای اِسناد بیرونی» مجموعه‌ی رفتارها به عوامل بیرونی و محیط بستگی دارد ولی در «الگوی اسناد درونی» رفتارها براساس عوامل درونی انسان تحلیل می‌شوند. در ابتدای بخش پنجم کتاب سوالی مطرح می‌شود: «متناظر با سطوح چهارگانه تحلیل، کدام نظریه‌های مرجع می‌توانند در توضیح خلقیات و روحیات مردم به ما کمک می‌کنند؟» که به دنبال این سوال مقصود فراستخواه نظریه‌های مختلفی را عنوان می‌کند و به کمک آن‌ها به این سوال جواب می‌دهد. او معتقد است هر یک از این نظریه‌ها می‌تواند یکی از این سطوح چهارگانه را تحلیل کند. بخش ششم کتاب «زیست تاریخی و تأثیر آن بر خلقیات اجتماعی» نام دارد که نویسنده تاریخی اجتماع را بررسی می‌کند. فراستخواه معتقد است بعضی از جوامع مانند ایران به علت حضور وقایع تاریخی مختلف، زوایای فرهنگی متفاوتی دارند. او در این رابطه می‌گوید: «رجوع به تاریخ، در فهم رفتارهای مردمان و خلقیات اجتماعی آنان به ما یاری می‌رساند.»

بخش هفتم کتاب «تاریخ معاصر و ادامه مشکلات؛ محیط نهادی، عاملان اجتماعی و خلقیات ایرانی» نام دارد و مجموعه عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را در دوران معاصر کشور ایران بررسی می‌کند. نویسنده معتققد است هر یک از عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی علاوه بر اینکه روی خلقیات مردم تاثیر می‌گذارند خود نیز دائما در حال دگرگونی و توسعه هستند. بخش آخر کتاب با عنوان «دوتایی‌‌های مشکل ساز در خلقیات ایرانیان» است و به تعارضات فرهنگی ایرانیان می‌پردازد.

مقصود فراستخواه در مصاحبه‌ای در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا ما ایرانیان به این بدی هستیم و اگر هست چگونه زندگی ممکن است، گفته است: «بله! ما وضعیت بسیار بدی داریم و باید مسئله ایجاد کنیم و باید وجدان‌های بیدار جامعه را به کار گرفت. هنوز به حد کافی درباره خلقیات سخن نگفته‌ایم. مشکلات به حد بحران جدی رسیده است. در زیست اجتماعی ما قابلیت‌های زیاد وجود دارد. ملت متوسطی هستیم اما به موقع اگر مشکلات را حل نکنیم فرزندان آینده ممکن است شرایط بدی داشته باشند...باید دلهره آگاهی داشته باشیم. نیروهای ما با هم نمی‌توانند کار کنند. اینها ریشه در ساختار ما دارد که در کتاب بیان کرده‌ام. یعنی، روی دوم سکه خلقیات، ساختار و نهاد است.»

کتاب ما ایرانیان؛ انتشار و جوایز

داوران و مشاوران علمی جشنواره‌ی مهرنامه کتاب ما ایرانیان، زمینه‌کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی را در سال 1394 کتاب برتر حوزه‌ی علوم اجتماعی انتخاب کردند. کتاب ما ایرانیان را «نشر نی» در سال 1394 برای اولین‌بار چاپ کرد، کتاب به سرعت مورد توجه مخاطبان علوم اجتماعی قرار گرفت و بارها تجدید چاپ شد. کتاب با نثر شفافش توانسته است مسائل اجتماعی را برای عموم جامعه به دور از هر گونه پیچیدگی توصیف کند.

نسخه الکترونیکی (pdf) کتاب در سایت و اپلیکیشن فیدیبو برای خرید و دانلود موجود است و نسخه صوتی کتاب ما ایرانیان با روایت «محمد رسول مجد آبادی» چندی پیش منتشر شده است.

در بخشی از کتاب ما ایرانیان می‌خوانیم

سئوال کردیم اگر در خلقیات ایرانیان ضعف‌هایی وجود دارد، وضع ما در مقایسه با سایر ملل چطور است؟ درصد به درجات کم و بیش موافق بودند ضعف‌های موجود در خلقیات ایرانی در مجموع از ضعف‌های موجود در خلقیات ملل اروپایی بیش‌تر است. 73 درصد معتقد بودند ضعف‌های موجود در خلقیات ایرانی از ضعف‌های موجود در خلقیات ملل غربی بیش‌تر است و 68 درصد اعتقاد داشتند ضعف‌های موجود در ایرانیان در مجموع از ضعف‌های سایر ملل آسیایی که در حوزه‌ی توسعه نسبتا موفق هستند (مثل چین، ژاپن وکره جنوبی) بیش‌تر است. به همین منوال، 60 درصد کم و بیش معتقد بودند ضعف‌های موجود در خلقیات و روحیات ایرانی در مجموع از ضعف‌های موجود در خلقیات ملل مسلمان نسبتا موفق (مثل ترکیه و مالزی) بیش‌تر است. پرسیدیم خلقیات ایرانی تحت تاثیر چه عواملی است، داخلی یا خارجی؟ در مورد عوامل داخلی نیز از ساختارهاست یا کنشگران؟ پاسخ‌گویان در درجه‌ی اول معتقد بودند عامل اصلی ساختارها و نهادهای جامعه مانند اقتصاد نفتی است. در درجه‌ی دوم بر آن بودند ایراد کار از کنشگران است و تنها در درجه‌ی سوم علل خارجی، مثل تهاجم نظامی، سیاسی، فرهنگی و دسیسه‌ی بیگانگان و چیزهای مشابه را ذکر کردند. هم‌چنین آن‌ها را درباره‌ی انواع خاصی از عوامل پرسیدیم. پاسخ‌گویان در درجه‌ی اول عوامل معرفتی را در خلقیات ایرانی موثر دانستند. به نظر می‌رسد چون پاسخ‌دهندگان اعضای هیئت علمی هستند و با فکر و تولید دانش، انتقال و مبادله‌ی آن سروکار دارند، به عوامل معرفتی توجه کرده‌اند، یابه طور کلی دیدگاهشان این است که نگرش‌ها و نقشه‌های ذهنی مردم سبب شده این‌طور رفتار کنند. تصویرشان از عالم، آدم جامعه، آینده، خود، ارتباطات و ... و به طور کلی نگرش‌ها و باورهای آن‌ها سبب شده این‌طور عمل کنند. یعنی مشکل را در ساختارهای شناختی و ذهن مردم جست‌وجو کردند. در درجه‌ی دوم، کاهش سرمایه‌های اجتماعی را موثر دانستند و معتقد بودند اعتماد، پیوند، مشارکت و همدلی کم شده و این امر خلقیات ایرانی را دچار مشکل کرده است. در درجه‌سوم معتقد بودند این وضع در ساخت و دولت در ایران ریشه دارد که غالبا اقتدارگرا و استبدادی بوده و این امر سبب شده مردم روحیاتی خاص داشته باشند. در درجه‌ی چهارم بر مناسبات دین و دولت انگشت گذاشتند. به نظر این گروه از پاسخ‌گویان که گویا به طور عمده به شرایط سه دهه‌ی اخیر نظر داشته‌اند، خلط این دو، مشکلات و آشفتگی‌های رفتاری به وجود آورده است.