کتاب روان‌شناسی توده‌ای و تحلیل اگو

مقدمه مترجم

فروید کتاب روان شناسی توده ای و تحلیل اگو را در سال ۱۹۲۱ نوشت، دوازده سال پیش از به قدرت رسیدن هیتلر و پیش از شکل گیری جنبش نازیسم در آلمان. بااین حال، این کتاب را می توان پیش گویی ای حیرت آور از ظهور فاشیسم و نازیسم در اروپا دانست. فروید در روان شناسی توده ای با دقتی استادانه پیوندهایی را که منجر به شکل گیری و تداوم توده می شود ترسیم کرده است.
اما کتاب از جهتی دیگر نیز اهمیت بسیار دارد. فروید در ابتدای روان شناسی توده ای وجود تمایز میان روان شناسی فردی و روان شناسی توده ای را رد می کند و سراسر مقاله نمونه ای درخشان از به کارگیری مفاهیم روان کاوانه در توضیح پدیده ای اجتماعی است. این همان کاری است که فروید در کتاب های دیگر نظیر موسی و یکتاپرستی، تمدن و ناخرسندی های آن، توتم و تابو و آینده یک توهم نیز انجام می دهد. اما صورت بندی آگاهانه استفاده از مفاهیم روان کاوانه برای پدیده های اجتماعی نخستین بار در روان شناسی توده ای به روشنی طرح شده است. فروید خود در نامه ای که به همراه نسخه ای از کتاب برای رومن رولان ارسال کرده می نویسد: «این کتاب را به طور خاص موفقیت آمیز نمی دانم. اما گمان می کنم که راهی باز می کند که می تواند از تحلیل فرد به فهم جامعه برسد.»(۱)
فروید نه فقط برای فهم پدیده ای اجتماعی چون همبستگی گروهی از روان کاوی بهره می جوید، بلکه به تاثیر امر اجتماعی در حیات درونی فرد نیز معترف است. درهم آمیختگی امر اجتماعی و امر فردی در روان کاوی که در این کتاب به آن اشاره می شود بیانگر آن است که از نگاه فروید فهم روان شناسی فرد بدون درنظرگرفتن زمینه اجتماعی ممکن نیست. هرچند نقدهای بسیاری به خود فروید وارد شده که نگاهی تاریخی ندارد، پاراگراف نخستین روان شناسی توده ای حاکی از اهمیت روابط اجتماعی و در نتیجه تاریخی در شکل گیری روان شناسی فردی است. چنین تاکیدی راه را برای استفاده های جامعه شناختی از روان کاوی باز می کند.
روان شناسی توده ای در مجموعه آثار فروید و از دید تاریخ روان کاوی نیز جایگاه خاصی دارد. مفهوم اگوایدئال که بعدها فروید آن را سوپراگو نام نهاد برای نخستین بار در «درباره خودشیفتگی» و به شکلی بسیار فشرده و مختصر طرح شد. این مفهوم در روان شناسی توده ای بسط پیدا کرد و بنیانی شد برای نظریه ساختاری ذهن ــ متشکل از اید، اگو و سوپراگوــ که در تحلیل ها جایگزین نظام توپوگرافیک ذهن شامل ناخودآگاه، پیش آگاه و خودآگاه شد و فروید تا پایان عمر از آن استفاده کرد.
این کتاب زمینه استفاده نظریه پردازان اجتماعی گوناگون را از روان کاوی فراهم ساخت. مکتب فرانکفورت از رابطه دوجانبه روابط اجتماعی و روان شناسی فردی که روان کاوی فرویدی مطرح ساخت بهره بسیار گرفت. مقاله «نظریه فرویدی و الگوی تبلیغات فاشیستی» آدورنو مبتنی بر روان شناسی توده ای است و نمونه ای درخشان از استفاده از مقولات روان کاوانه برای تحلیل پدیده ای تاریخی و اجتماعی است. سایر پژوهش های آدورنو از جمله تحقیق «شخصیت اقتدارگرا» و نیز مقاله «جامعه شناسی و روان شناسی» نیز بر لزوم ترکیب دیدگاه های روان شناختی و جامعه شناختی تاکید می کند؛ ترکیبی که کار فروید خود مقدمات آن را فراهم کرده است. از سوی دیگر، جامعه شناسانی چون تالکوت پارسونز نیز که بر لزوم استفاده از روان کاوی در مطالعات جامعه شناختی تاکید داشتند، مفهوم سوپراگو را نقطه تلاقی جامعه شناسی و روان کاوی دانسته اند؛ مفهومی که همان طور که گفته شد برای نخستین بار در این کتاب شرح و بسط پیدا کرد.
بنابراین، کتاب حاضر می تواند در مطالعات جامعه شناختی بسیار کارآمد باشد.
در ترجمه کوشیده ام از برابرنهادهای رایج برای واژگان فروید استفاده کنم. جز در مواردی بسیار معدود که برابرنهادهای رایج را گویا و درست تشخیص ندادم، در سایر موارد از ترجمه های فروید که در فصل نامه ارغنون به چاپ رسیده اند و نیز از ترجمه صالح نجفی از موسی و یکتاپرستی استفاده کرده ام.
برای ترجمه ابتدا به نسخه جدید انگلیسی انتشارات پنگوئن مراجعه کردم.(۲) اما در حین کار متوجه شدم که نسخه قدیمی تر که در مجموعه استاندارد ادیشن(۳) چاپ شده رساتر است و مبنا را بر آن قرار دادم. درهرحال، از هر دو متن پنگوئن و استاندارد ادیشن بهره گرفته ام و هر جا به نظرم ابهامی در متن وجود داشته سعی کرده ام با استفاده از ترجمه دیگر متن را روشن تر کنم. در یکی دو مورد نیز ناگزیر از مراجعه به متن آلمانی شدم.
در مورد عنوان اثر، در ترجمه قدیمی تر، استاندارد ادیشن، که زیر نظر خود فروید صورت گرفته کلمه Massen به گروه(۴) ترجمه شده است. ظاهراً استدلال در آن موقع چنین بوده که توده بیش تر به گروه های سازمان نیافته اتلاق می شود و موضوع روان شناسی توده ای نیز که کسانی چون لوبون از سردمداران آن بوده اند همین گروه های سازمان نیافته بوده است؛ درحالی که فروید در این کتاب به گروه های سازمان یافته توجه بیش تری کرده است. بر این مبنا استراچی، سرویراستار مجموعه، گروه را ترجمه مناسبت تری دانسته است. این استدلال در سال های بعد با انتقاداتی مواجه شد. از جمله این که چنین ترجمه ای پیوند اثر با آثار پشت سرش را نادیده می انگارد و نیز این که فروید در این کتاب مدعی است که با تحلیل ساختار گروه های سازمان یافته می توان به ساختار گروه های سازمان نیافته یا همان توده ها نیز پی برد. همچنین بسیاری معتقدند که لفظ گروه بار معنایی لفظ Massen در آلمانی را منتقل نمی کند. بر مبنای چنین استدلال هایی نسخه جدید انتشارات پنگوئن نیز عنوان روان شناسی توده ای را برگزیده است.(۵) جز در این مورد ساختار ترجمه قدیمی تر را مبنا قرار داده ام. از جمله در استفاده از واژه های اگو و اگو ایدئال و اید که در نسخه جدید برمبنای واژه های آلمانی به من و من ایدئال و آن ترجمه شده اند. دلیلم برای این کار نیز فقط آشناتر بودن واژه هایی مانند اگو برای مخاطب فارسی زبان متون روان کاوانه بوده است.

فصل اول: مقدمه

تقابل میان روان شناسی فردی و روان شناسی اجتماعی یا توده ای، که در نگاه اول بسیار مهم به نظر می رسد، با بررسی عمیق تر تا حدود زیادی رنگ می بازد. البته روان شناسی فردی انسان تنها را مد نظر دارد، و راه هایی را ردیابی می کند که فرد از طریق آن ها در پی ارضای محرک های غریزی(۶) خود است، اما این روان شناسی فقط به ندرت و در وضعیت های استثنایی خاصی قادر است روابط فرد و دیگران را نادیده گیرد. در زندگی ذهنی فرد، دیگری همواره در هیئت الگو، ابژه، حامی یا رقیب ظاهر می شود؛ بنابراین در آن واحد و از همان آغاز، روان شناسی فردی، در این معنای گسترده اما کاملاً موجه، روان شناسی اجتماعی نیز هست.
می توان ادعا کرد که روابط فرد با والدین، خواهران و برادران، ابژه عشقی، معلم، و پزشکش ــ به عبارت دیگر همه روابطی که تا به حال موضوع اصلی بررسی های روان کاوانه بوده اندــ در رده پدیده های اجتماعی جای دارند، و از این جهت در تقابل با فرایندهای مشخصی قرار می گیرند که ما آن ها را خودشیفته منشانه(۷) می نامیم؛ فرایندهایی که در آن ها ارضای غرایز به طور جزیی یا کلی از نفوذ دیگران برکنار می مانند. بنابراین تقابل میان کنش های ذهنی اجتماعی و خودشیفته منشانه (به قول بلویلر(۸) درخودفرومانده(۹)) به طور کامل در حوزه روان شناسی فردی جای می گیرد و برای تمایزگذاری میان روان شناسی فردی و روان شناسی اجتماعی یا توده ای به کار نمی آید.
در روابط یادشده با والدین، خواهران و برادران، معشوق، دوست، معلم و پزشک، فرد همواره در معرض تاثیرپذیری از یک فرد یا تعداد بسیار کمی از افراد است که هر یک اهمیت فراوانی برای وی پیدا کرده اند. حقیقت این است که مردم عادت کرده اند هنگام سخن گفتن از روان شناسی اجتماعی یا توده ای، این پیوندها را از نظر بیندازند و تاثیرپذیری هم زمان فرد را از تعداد زیادی از افرادی که وی با آن ها به نوعی رابطه دارد (هرچند از بسیاری جهات دیگر آن ها برای او غریبه باشند)، موضوع تحقیق جداگانه ای تلقی کنند. به عبارت دیگر، روان شناسی توده ای با فرد یا به عنوان عضوی از نژاد، ملت، صنف، نهاد سروکار دارد یا به عنوان عنصری از جمعی از انسان ها که در زمان خاصی و برای هدف مشخصی در قالب توده سازمان یافته اند. وقتی که روان شناسی توده ای پیوندهای طبیعی را این گونه به کناری می نهد، و هنگامی که شکافی این چنین بین چیزهایی ایجاد می کند که به طور طبیعی به هم پیوسته اند، به آسانی می توان پدیده هایی را که در این شرایط خاص بروز می یابند نمودی از غریزه خاصی دانست که دیگر موول پذیر نیست: غریزه اجتماعی (یا غریزه گله ای یا ذهن گروهی) که در هیچ وضعیت دیگری بروز نمی یابد. باوجود این می توانیم به حق اعتراض کنیم که به دشواری می توان چنان اهمیتی برای عامل کمیت قائل شد که گویی تعدادْ فی نفسه می تواند غریزه ای جدید و در غیر این صورت غیرفعال را در حیات ذهنی بشر برانگیزد. بنابراین انتظارات خود را به دو امکان دیگر معطوف می کنیم: این که شاید غریزه اجتماعی غریزه ای ابتدایی و موول ناپذیر نیست، و این که خاستگاه های شکل گیری آن ممکن است در حلقه ای کوچک تر ــ برای مثال حلقه خانواده ــ یافت شوند.
روان شناسی توده ای، هرچند که در مراحل آغازین شکل گیری خود است، انبوه بی حسابی از مسائل فردی را دربرمی گیرد و محقق را با وظایف بی شماری روبه رو می کند که هنوز حتی به درستی از هم متمایز نشده اند. صرف طبقه بندی انواع گوناگون برساخت توده ای(۱۰) و نیز توصیف پدیده های روانی ای که محصول این انواع به شمار می روند، تلاشی عظیم برای مشاهده و توضیح می طلبد و تحقیقات مفصلی را شامل می شود. هر کس که این کتابچه را با گستره عظیم روان شناسی توده ای مقایسه کند کاملاً حق خواهد داشت که گمان برد هدف این جا پرداختن به فقط نکات معدودی از این همه مطلب است. همچنین فقط تعداد اندکی از پرسش ها هستند که پژوهش عمیق روان کاوانه به آن ها توجه خاصی دارد.