کتاب سگ‌های پوشالی جان گری نشر چشمه

کتاب «سگ‌های پوشالی: تأملاتی درباره انسان‌ها و سایر حیوانات» نوشته‌ی جان گری، فیلسوف و نظریه‌پرداز سیاسی بریتانیایی، اثری فلسفی و تحریک‌کننده است که نخستین بار در سال ۲۰۰۲ توسط انتشارات گرانتا در بریتانیا منتشر شد. این کتاب مجموعه‌ای از مقالات فلسفی و فرهنگی است که به شکلی منسجم، بسیاری از پیش‌فرض‌های بنیادی اومانیسم و اندیشه مدرن غربی درباره جایگاه انسان در جهان را به پرسش می‌گیرد. گری در این کتاب به شیوه‌ای رادیکال و در عین حال روشن، با ایده‌هایی مانند پیشرفت، برتری انسان بر سایر موجودات، اراده آزاد و نقش عقل به‌عنوان نیروی محرک تاریخ، روبه‌رو می‌شود و نشان می‌دهد که بسیاری از این مفاهیم در واقع میراثی سکولاریزه‌شده از اسطوره‌های مذهبی و به‌ویژه مسیحیت‌اند.

ساختار کتاب مبتنی بر فصل‌ها و مقالات کوتاهی است که هرکدام به وجهی از این نقد گسترده می‌پردازد. گری توهم اراده آزاد را بررسی می‌کند و توضیح می‌دهد که آنچه ما آزادی عمل می‌دانیم، در عمل شدیدا تحت تأثیر زیست‌شناسی و شرایط بیرونی است. او همچنین به نقد روایت پیشرفت می‌پردازد؛ روایتی که از عصر روشنگری به این سو، موتور محرک بسیاری از جنبش‌های سیاسی، اجتماعی و علمی بوده است. به باور گری، تاریخ نه خطی و معنادار است و نه به سوی تعالی اخلاقی یا علمی حرکت می‌کند، بلکه مملو از تکرار، خطا و پیامدهای ناخواسته است. از نگاه او، ایمان مدرن به پیشرفت در واقع ادامه‌ی همان وعده‌های مذهبی رستگاری است، با این تفاوت که لباس سکولار بر تن کرده است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتاب، نقد استثناگرایی انسانی است؛ این ایده که انسان جایگاهی برتر از سایر موجودات دارد و قادر است از محدودیت‌های طبیعی فراتر رود. گری این دیدگاه را بر اساس زیست‌شناسی تکاملی و محدودیت‌های بوم‌شناختی بی‌پایه می‌داند و تأکید می‌کند که انسان باید خود را به‌عنوان بخشی از طبیعت بپذیرد، نه موجودی بیرون از آن. او در این مسیر از ایده‌هایی همچون فرضیه گایا و برخی سنت‌های فلسفی شرقی الهام می‌گیرد تا تصویری بدیل از رابطه انسان و جهان ارائه دهد: تصویری که در آن معنا لزوما به انسان وابسته نیست، بلکه در گستره‌ای بزرگ‌تر و بی‌طرفانه‌تر از طبیعت جای دارد. نثر گری ساده، موجز و در عین حال تندوتیز است. او با بهره‌گیری از فلسفه، بوم‌شناسی، زیست‌شناسی تکاملی و حتی ادبیات و دین، استدلال‌های خود را غنی می‌کند و آن‌ها را از سطح بحثی انتزاعی به حوزه‌ای عینی‌تر پیوند می‌زند. فصل‌های کوتاه و مقاله‌مانند کتاب نیز به خوانایی آن می‌افزاید و سبب می‌شود مخاطب با وجود سنگینی ایده‌ها، از پیگیری بحث‌ها باز نماند. با این حال، کتاب خالی از نقاط ضعف نیست. بسیاری از منتقدان به بدبینی و گاه تقدیرگرایی گری اشاره کرده‌اند و معتقدند او بیش از اندازه تاریک‌اندیش است. اگر پیشرفت، اخلاق جهانی و اراده آزاد همگی توهمی بیش نباشند، چه بنیانی برای امید، اخلاق یا عمل جمعی باقی می‌ماند؟ افزون بر این، گرچه نقد او بر اومانیسم نافذ و برانگیزاننده است، جایگزین پیشنهادی‌اش چندان روشن و عملی نیست و بیشتر به ترسیمی کلی از «پساانسان‌گرایی» محدود می‌شود.

در نهایت، «سگ‌های پوشالی» کتابی است که خواندن آن آسان و آرامش‌بخش نیست، اما ارزش آن در همین چالش‌آفرینی‌اش است. گری با بی‌پروایی نقاب از باورهای عمیقا جاافتاده می‌کشد و ما را وادار می‌کند جایگاه خود را در جهان بازاندیشی کنیم. این اثر برای علاقه‌مندان به فلسفه، نقد مدرنیته، اخلاق زیست‌محیطی و بحث‌های مربوط به رابطه انسان و طبیعت، منبعی ارزشمند است و همچنان پس از دو دهه، الهام‌بخش جدل‌های فلسفی تازه باقی مانده است.