کتاب همه چیز ممکن است نشر ثالث

شستوف در پاراگرافی دربارۀ روح روس به ما کلید واقعی ادبیات روسی را می دهد. فرهنگ اروپایی در روس ها چیزی بی ریشه است. برای ما اروپایی ها این فرهنگ همانا خون و استخوان ماست؛ عصب و ریشۀ حقیقی روان ما. ما به سبک بخصوصی فکر می کنیم، به سبک بخصوصی احساس می کنیم، چرا که تمام جوهر ما از این سبک است. کلام و احساس ما اساساً برایمان اجتناب ناپذیرند.

نزد روس ها اوضاع متفاوت است. آنان فقط با ویروسِ فرهنگ و اخلاق اروپایی مایه کوبی شده اند. ویروس در آن ها همچون یک بیماری عمل می کند و التهاب و سوزش به شکل ادبیات نمایان می شوند. آنچه روس با آن در کشمکش است و رودررویش فریاد می کشد خودِ زندگی نیست، بلکه تنها فرهنگ اروپایی است که به روان او عرضه شده و به او گزند می رساند. این تراژدی بیش تر یک مورد جراحی است تا یک تراژدی واقعیِ روح.

در شستوف یکی از این پس زنی ها به معرض نمایش گذاشته می شود. درست است که به نظر می رسد او فقط مرتجع و مخرب باشد، اما سرانجام می تواند با پیچاندن دماغ اروپا اندکی به نشاط آید؛ پس نسبتاً آزاد است. ایدئالیسم اروپایی ملعنت است، اما بیش از آن کمی خنده دار است. ما در بی تفاوتی نو و نیمه مسرورِ شستوف احساس استقلال تازه ای می کنیم.

او فقط دماغ ایدئالیسم اروپایی را می پیچانَد. هیچ موعظه نمی کند: پس دوباره و دوباره مخالفت می ورزد. او هر گونه انتساب به یک ایدۀ مرکزی را مطلقاً رد می کند. بسیار می ترسد که مبادا این هم دیرک خاربستِ نفرت انگیزِ یک ایدئال دیگر از آب درآید. همه چیز ممکن است؛ این به راستی فریاد کانونی اوست. این نیهیلیسم نیست؛ تنها رهایش روان انسانی از قیود کهن است. ایدۀ ایجابی مرکزی این است که روان یا روح انسانی واقعاً به خود باور دارد و نه هیچ چیز دیگر.