کتاب عرفان و مدرنیته عبدالحمید ضیایی نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

آن‌چه پیش‌روی شماست، حاصل ده جلسه سخنرانی مؤلف در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است که در پاییز۱۳۹۶، به‌ پیشنهاد مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و با همکاری و حمایت انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن انسان‌شناسی ایراد شده است. هرچند به نظر برخی از اندیشمندان، روزگار مدرن سپری شده و ما در عهد پسامدرن نفس می‌کشیم و باید از «عرفان پس از مدرنیته» به مثابه تفسیری مابعد مدرن، درکی ساختارشکنانه و ضد واقع گرایانه برای برون‌رفت از معضلاتی مثل دوآلیسمِ شناختی و سنتی میان عالم بالا و عالم پایین یا جهان درون و جهان برون، یا دعوی صدق و دعوی کذب از نگرش عرفانی و... سخن در میان آوریم، اما چنان‌که در فصول کتاب پیش رو می‌آید، معضل و مسئله ما ایرانیان، فعلاً مدرنیته است و گذار از جهان سنت به روزگار مدرن، نه پُست‌مدرنیسم! تبیین نسبتِ عرفان و علم، توجه به مرزهای باریک و لغزان علم و شبه‌علم، سوء‌فهم‌های موجود در جامعه ایرانی در باب متافیزیک و عدم تفکیک و تشخیص مابعدالطبیعه از ماوراءالطبیعه از اولویت‌ها و ضرورت‌های پژوهشی ایران امروز است. یکسان‌انگاریِ شیادی‌ها و شعبده‌بازی‌های ذهنی با فضایل عرفانی، کرامت‌بازی و فضیلت‌سازی‌ بیهوده و زیان‌بار، بی‌اعتنایی به عقلانیت و علم، ارادت‌سالار‌ی و مُریدسازی، ادعاهای گزاف و نامدلّل، تحقیر پرسشگری و دلیل‌طلبی و... از جمله آفات و آسیب‌هایی است که در بندبندِ این باغِ هزاربهار تماشایی، رخنه و رسوخ کرده و همواره نقد و آسیب‌شناسی این معضلات از دغدغه‌های نگارنده این سطور بوده است. عرفان، مدعیِ شناختی فرامفهومی و عبور از مقام «فهم هستی» به مقام «لمس هستی» و گشودن پنجره‌ای درونی به آفاق متعالی است. این شناخت فارغ از واسازی و بازسازی و طبقه‌بندی موضوعی مفاهیم بوده و نوعی هم‌آوایی عاطفی با خدا و هستی به‌شمار می‌رود. شناختی که با تعلیقِ آگاهی متداول و مفهومی از طریق مراقبت قلبی و مراقبه‌های فعال و منفعل صورت می‌پذیرد. تعلیق عقل استدلالی، در مقام فعالیت عرفانی فردی، می‌تواند همچون زورقی روان سالک را به کرانه‌های امر قدسی برساند، اما تعمیم این قاعده و فرستادن این زورق به اقیانوس حیات جمعی خطرات و مخاطرات جدی ایجاد کرده است به‌ویژه در روزگار معاصر که بعضی از مکاتب عرفانی، بی‌حساب و کتاب جذب و جلب مشتری می‌کنند و عرفان را از مذهبی سرّی و نهان‌رَوِشانه به ‌دَستَر‌خوانی متنوع و ملوّن تبدیل کرده‌اند و هرکسی با هر سنخ روانی و برخورداری یا نابرخورداری از ثمرۀ آموزه‌ها و ورزه‌های سلوک می‌تواند در زمانی ناچیز به مقام استادی در عرفان ارتقا یابد! در این میانه، اخلاق، سیاست، فرهنگ و دیگر شئون اجتماعی نیز درگیر توالی و تبعات سلوک عرفانی شده و از برکات و آفات آن در امان نخواهند ماند.