کتاب فنون نمایش‌های ایرانی نشر قطره

نمایش‌هایی که آمیزه‌ای از آیین، کار و سرگرمی‌اند را می‌توان نمایش‌های موسمی نامید. این‌ها به عبارتی نمایش‌هایی‌اند که بنا به ضرورت در زمان‌های خاصی برگزار می‌شدند. این نمایش‌ها اصولاً آیینی‌اند، اما بعضاً از مرزهای آیین فراتر می‌روند و به حوزه‌ی اجرای نمایشی نزدیک می‌شوند. وانمود از فنون اصلی این اجراهاست. در تقسیم‌بندی پرفورمانس می‌توان این نمایش‌ها را «پرفورمانس آیینی» نامید، اما به گمان نگارنده آن‌ها به پرفورمانس‌های معاصر نیز نزدیک می‌شوند، گرچه هرگز ارتباط خود را با آیین قطع نمی‌کنند.

پرفورمانس هم سرگرم‌کننده و هم مفید است. در همه‌ی پرفورمانس‌های هنری همه‌ی مکان‌ها همین جا و همه‌ی زمان‌ها همین زمان است. خودآگاهی تماشاگر به زمان در پرفورمانس‌های هنری بیشتر از تئاتر است. دخالت تماشاگر و مشارکت او در پرفورمانس هنری بسیار زیاد است. این کار براثر تشویق تماشاگر به مشارکت صورت می‌گیرد. همچنین برخلاف تئاتر پرفورمانس از تمرکزهای چندگانه سود می‌برد. شکنر در کتاب پرفورمانس جز این ویژگی‌ها از جابه‌جایی و تغییر جهت (شکنر، ۱۹۹۴: ۲۴۷)، بازی و جشن (۸۰) و غیره یاد می‌کند. کارلسون نیز از هنر ترکیبی (کارلسون، ۱۹۹۸: ۸۰)، موقعیت سیال و پویا (۲۶) و ویژگی‌های دیگری نام می‌برد.

در بررسی نمایش‌های موسمی ایرانی همه‌ی این ویژگی‌ها قابل تشخیص است. به‌طور مثال چند نمونه از این نمایش‌ها از این نظر بررسی شده‌اند:

در جشن سالیانه‌ی «بما» طرف‌داران مانی مراسمی نمایشی اجرا می‌کردند. آن‌ها در دوازدهمین ماه سال تصویر مانی را بر سکوی پنج طبقه‌ای می‌گذاشتند و پس از سرودخوانی و خروش‌خوانی و بر سر و سینه زدن ضیافتی آیینی می‌گرفتند. آنگاه نمایشی اجرا می‌کردند. در این نمایش که از ابن‌ندیم نقل شده: «مرگ به سراغ صدیقی درآید. انسان قدیم، ایزد درخشانی را به‌صورت حکیم راهنما به‌سوی او روانه دارد. سه ایزد با این حکیم باشند که با خود آب، جامه، دستار، تاج و دیهیمی از نور دارند. دوشیزه‌ای شبیه روان آن صدیق همراه آن‌هاست. سپس شماری دیو بر او ظاهر شوند، اما از حکیم ترسیده پا به فرار می‌گذارند. صدیق با سه ایزد از راه ستون نور به بهشت فراز رود» (شروو به نقل از ابن‌ندیم، ۱۳۸۲: ۸۰).

چنان‌که پیداست کار از آیین صرف فراتر می‌رود. اشخاص در نقش‌ها وانمود می‌کنند. دیوها قطعاً صورتک دارند و ایزدان از دستار و تاج و دیهیم استفاده می‌کنند. ظرف آب به گفته‌ی «دگره» نماد کشتی است و «برای پالودن هستی» (دگره، ۱۳۸۰: ۱۱۴) به کار می‌رود. بعدها ما این ظرف آب را به جای رودخانه در تعزیه داریم.

-از متن کتاب-