کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران جلد 2 جلال آل احمد نشر انتشارات خوارزمی

در این کتاب، جلال آل احمد با رویکردی انتقادی و تحلیلی، به بررسی جایگاه روشنفکران در جامعه ایران می‌پردازد. او ابتدا روشنفکران را به دو دسته سنتی (روحانیان و نظامیان) و وارداتی (غرب‌گرایان) تقسیم می‌کند و نقش هر یک را در تاریخ معاصر ایران تحلیل می‌کند. آل احمد معتقد است که روحانیان و نظامیان، به‌عنوان روشنفکران سنتی، همواره در طول تاریخ ایران نقش رهبری و هدایت جامعه را بر عهده داشته‌اند، اما تفاوت‌هایی بنیادین میان این دو گروه وجود دارد. نظامیان بیشتر حافظان وضع موجود و عاملان نظم و امنیت‌اند، در حالی که روحانیان علاوه‌بر حفظ سنت، گاهی نقش منتقد و معترض به قدرت را نیز ایفا کرده‌اند. آل احمد با بررسی تاریخی، نشان می‌دهد که در وقایع مهمی مانند تحریم تنباکو، مشروطه و نهضت ملی شدن نفت، روحانیان نقش فعالی در مقابله با استعمار و دفاع از منافع مردم داشته‌اند. او همچنین به نقاط ضعف روحانیت، مانند تعبد و بسته‌بودن نسبت به تغییرات اجتماعی، اشاره می‌کند و این ویژگی را مانعی برای تحول و پیشرفت می‌داند. در مقابل، روشنفکران غرب‌گرا را به دلیل جدایی از سنت و مردم و تقلید صرف از الگوهای غربی، مورد نقد قرار می‌دهد و معتقد است که این گروه نتوانسته‌اند نقش مؤثری در تحولات اجتماعی ایفا کنند. کتاب به بررسی تعامل و تقابل میان روشنفکران، روحانیان و نظامیان می‌پردازد و نشان می‌دهد که هرگاه این گروه‌ها با هم همکاری کرده‌اند، تحولات مثبت و پیشرفت‌هایی در جامعه رخ داده است؛ اما در مواقعی که میان آن‌ها جدایی و تقابل وجود داشته، جامعه دچار رکود و عقب‌ماندگی شده است. آل احمد با تحلیل نمونه‌های تاریخی، به این نتیجه می‌رسد که روشنفکری در ایران، بدون توجه به سنت‌ها و نیازهای بومی، نمی‌تواند نقش مؤثری در پیشرفت جامعه ایفا کند و باید راهی برای آشتی میان سنت و تجدد جستجو کرد.