کتاب جنگ جهانی اول
مجموعه تاریخ ۶۱

پیشگفتار: چرایی آغاز جنگ

زمان جنگ جهانی اول آن قدر به ما نزدیک هست که بتوانیم به بسیاری از پرسش های چی، کی، و کجا، که برای درک هر رخداد تاریخی ضروری است، پاسخ دهیم. انبوهی از اسناد رسمی در دسترس ماست. گزارش های سربازانِ همه ارتش های درگیر، نه تنها از صحنه های نبرد بلکه همچنین از تجربیات شخصیشان در جریان نبرد، برجا مانده است. پژوهشگران مجلدهای فراوانی در شرح و توضیح عملکردهای این جنگ گرد آورده اند. در نتیجه، گزارش تقریبا هر روزه درگیری ها به نحوی ثبت شده است. و عکاسی، که در قرن نوزدهم اختراع شد، آن قدر پیشرفته و دوربین آن قدر در دسترس بوده است که بتوانیم حتی قیافه سربازان و چگونگی صحنه های نبرد را ببینیم. پرسش آزاردهنده ای که برجا می ماند این است که چرا جنگ آغاز شد.
سبب بی واسطه جنگ، قتل دوک بزرگ، فرانتس فردیناند، وارث تاج و تخت امپراتوری اتریش ـ مجارستان بود. دوک بزرگ در سارایوو، پایتخت قدیمی بوسنی و هِرزگووین و بزرگ ترین شهرِ بالکان، به قتل رسید. در سال ۱۹۱۴ امپراتوری اتریش ـ مجارستان ــ که اکنون از میان رفته است ــ بر این منطقه حاکم بود. قاتل، گاوریلو پرینسیپ از صرب های بوسنی، و همدستانش عضو جنبشی زیرزمینی بودند که برای استقلال از امپراتوری اتریش ـ مجارستان مبارزه می کرد.
این قتل ممکن بود در حدّ حادثه ای کنترل شده باقی بماند، اما چنین نشد و کشورها را یکی پس از دیگری درگیر کرد. در حالی که قدرت های بزرگ اروپا ــ بریتانیا، فرانسه، و روسیه در یک سو و آلمان و اتریش ـ مجارستان در سوی دیگر ــ می گفتند تنها خواهان صلحند، عملاً داشتند برای جنگ آماده می شدند. اروپا به کانون زمین لرزه ای سیاسی تبدیل شد و موج های ضربه ای آن به سرعت به بیرون گسترش یافت و به تمامی نقاط جهان رسید. این درگیری در تاریخ به جنگ جهانی اول یا جنگ بزرگ مشهور شد.
بخشی از علاقه پیگیر به دانستن این که چرا این جنگ آغاز شد، از همین گستردگی جهانی آن برمی خیزد. کشورهای اندکی در این جنگ از آسیب مصون ماندند. مردم بیش از پیش دریافتند که جهان به هم پیوسته است و از رخدادهای جهانی گریزی نیست. این جنگی بود که چشم انداز نامعمول کشتی های جنگی ژاپن را که در دریای مدیترانه از کاروان های دریایی متفقین محافظت می کردند، کارگران چینی را که در پشت خطوط متفقین در فرانسه کار می کردند، استرالیایی ها و نیوزیلندی هایی را که در خاک ترکیه می جنگیدند و آمریکایی هایی را که، علی رغم تمایل آمریکا به حفظ بی طرفی، از سال ۱۹۱۷ در سنگرهای اروپا به نبرد برخاستند، به نمایش گذاشت. در آفریقا، نیروهای مستعمراتیِ متفقین و دولت های مرکزی با هم درگیر شدند و هر دو طرف سربازان آفریقایی را برای جنگ به خدمت گرفتند.

گاوریلو پرینسیپ، قاتل نوزده ساله (دومی از راست)، پس از کشتن دوک بزرگ فرانتس فردیناند، ولیعهد اتریش ـ مجارستان، در برابر بازداشت خود مقاومت می کند.

افزون بر آن، همه این ها در زمانی رخ داد که بخش عمده جهان به تمدن اروپایی با نظر موافق می نگریست. چین، پرجمعیت ترین کشور جهان، امپراتور خود را برانداخته و در سال ۱۹۱۲ حکومتی جمهوری مطابق معیارهای دموکراتیک غربی برپا داشته بود. ژاپن، در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، موفق شده بود با استفاده از روش های علمی غربی به قدرتی تجاری و نظامی در سطح جهانی تبدیل شود. حکمرانان مستعمره های اروپایی که بر شبه قاره هند و بخش عمده قاره آفریقا حکومت می کردند به تدریج به نوسازی این کشورها می پرداختند و خودمختاری نهایی را نوید می دادند.

پس آخر چرا کشورهای اروپایی خود را درگیر جنگ ددمنشانه ای کردند که جان میلیون ها نفر را گرفت و این اعتقاد را سست کرد که اروپا یکی از کانون های تمدن است؟ دو توضیح رایج در باره شروع جنگ جهانی اول این ها هستند: این جنگ کم و بیش به صورتی تصادفی رخ داد و دیگر آن که رقابت تسلیحاتی ای که پیش از جنگ آغاز شده بود به خود جنگ انجامید. این دو نظر به هم مرتبطند. رقابت تسلیحاتی، که همه قدرت های بزرگ اروپایی در سال های پیش از ۱۹۱۴ در آن شرکت داشتند، فضایی انفجاری پدید آورد و قتل دوک بزرگ، فرانتس فردیناند، آتش جنگ را شعله ور کرد.
شاید بهترین بیان این نظریه از آنِ سِر ادوارد گِرِی، وزیر امور خارجه بریتانیا در خلال جنگ جهانی اول، باشد. گِرِی، در سال ۱۹۲۵، با لحنی اندوهگین به این نتیجه رسید که کشوری که درگیر رقابت تسلیحاتی می شود خطر برافروختن آتش جنگی را به جان می خرد که در پی باز داشتن آن است:

تسلیحات فراوان بناگزیر به جنگ می انجامد. اگر در یک طرف تسلیحات وجود داشته باشد، در طرف های دیگر نیز باید تسلیحات باشد. افزایش تسلیحات باعث آگاهی از قدرت کشورهای دیگر و احساس ترس می شود. ترس سبب بدگمانی و بی اعتمادی و هر نوع پندار پلیدی می شود، تا آن جا که... هر حکومتی هر اقدام احتیاطی هر حکومت دیگری را نشانه نیت خصمانه تلقی می کند.... رشد غول آسای تسلیحات در اروپا، احساس ناامنی و ترس ناشی از آن ــ این ها بودند که جنگ را ناگزیر ساختند.(۱)

دانش پژوهان آلمانی، که به مطالعه جاه طلبی های آلمان در آستانه جنگ پرداخته اند، در اجتناب ناپذیری جنگ در سال ۱۹۱۴ تردید کرده اند. این دانش پژوهان نسبت به نوع بشر دیدگاهی به مراتب نومیدانه تر دارند. آن ها مقصر اصلی آغاز جنگ را آلمان می دانند. یکی از آن ها می نویسد: «کشورها از سر ترس جنگ به راه نمی اندازند، بلکه بدین سبب چنین می کنند که مطمئنند با توسل به زور نفع بیش تری به دست می آورند تا با پرهیز از آن. این نکته در ۱۹۱۴ به همان اندازه صادق بود که در موارد دیگر.»(۲)
در واقع، کسانی که ویلهلم قیصر آلمان را پیش از جنگ می شناختند، مطمئن بودند که جاه طلبی او آلمان و بقیه جهان را درگیر جنگ خواهد کرد. دایی اش، ولیعهد بریتانیا و شاه ادوارد هفتم بعدی، به سادگی نتیجه گرفت که «ویلی قُلدر است»(۳) و در سال ۱۹۰۹ که به پادشاهی رسیده بود، پس از سفری به آلمان، اظهار داشت: «با اطمینان می توان گفت که آلمان سرسخت ترین دشمن ماست، چرا که زحمت پنهان کردن آن را هم به خود نمی دهد.»(۴)
وینستون چرچیل، که مقدر بود در جنگ های جهانی اول و دوم چنان نقش بزرگی ایفا کند، نظری باریک بینانه تر دارد و نه تنها آلمان بلکه رخدادهای مهارناشدنی تاریخ را نیز مقصر می داند. او می نویسد: «رخدادها نیز تا حدی دخالت داشتند، و هیچ کس نمی توانست جلوی آن ها را بگیرد. آلمان با سماجت، بی پروایی، دستپاچگی و هیاهو به سوی دهانه آتشفشان حرکت کرد و همه ما را هم به همراه خود به داخل کشاند.»(۵)

قیصر ویلهلم دوم در سال ۱۸۹۶، هشت سال پس از دستیابی به مقام امپراتور آلمان.

این پرسش که چرا جنگ در سال ۱۹۱۴ درگرفت تا حدی بدین سبب تاریخدانان را چنین به خود جذب کرده است که پاسخ ها در باره سرشت جنگ و کسانی که آغازگر آنند سخن بسیار دارند و شاید برای جلوگیری از جنگ در آینده سرنخ هایی به دست دهند. این کتاب به چیستی و زمان و مکان رخدادها می پردازد و داوری در مورد چرایی آن را به خواننده وامی گذارد. درک این نکته مهم است که در سال ۱۹۱۴ اکثر سربازان در مورد چرایی جنگ آگاهی چندانی نداشتند، و در حالی به میدان نبرد وارد می شدند که با شوخ طبعی شیطنت آمیز سربازها، پاسخ خود را به این پرسش چنین سَر می دادند:

ما این جاییم چون این جاییم
چون این جاییم، چون این جاییم؛
ما این جاییم چون این جاییم
چون این جاییم، چون این جاییم.(۶)

رویدادهای مهم در زمان جنگ جهانی اول

۱۹۱۴ : جنگ جهانی اول در ۲۸ ژوئیه آغاز می شود؛ با گشوده شدن کانال پاناما سفر دریایی بین دو اقیانوس اطلس و آرام کوتاه می شود.

۱۹۱۵: الکساندر گراهام بِل، مخترع تلفن، نخستین گفتگوی تلفنی قاره ای را بین نیویورک و سان فرانسیسکو انجام می دهد؛ دی. دبلیو. گریفیث، فیلمساز آمریکایی، فیلم صامت و حماسی خود، تولد یک ملت، را که در باره جنگ داخلی آمریکاست، برای نخستین بار به نمایش می گذارد.

۱۹۱۶ : جیمز جویس سیمای هنرمند در جوانی را منتشر می سازد؛ ژنرال آمریکایی جان جی. پرشینگ سربازان آمریکایی را در تعقیب پانچو ویلا وارد مکزیک می کند؛ در جریان شورش عید پاک در ایرلند، ملی گرایان ایرلندی می کوشند حکومت بریتانیایی را براندازند.

۱۹۱۷ : ایالات متحده بی طرفی را کنار می گذارد و در جنگ به متفقین می پیوندد؛ انقلاب روسیه تزارها یا حاکمان موروثی روسیه را سرنگون می سازد؛ زنان آمریکایی برای گرفتن حق رای به سوی کاخ سفید راهپیمایی می کنند.

۱۹۱۸ : بین متفقین و دولت های مرکزی قرارداد آتش بس امضا می شود که به جنگ جهانی اول پایان می دهد؛ شیوع آنفلوانزای اسپانیایی میلیون ها نفر را به کام مرگ می فرستد؛ جلو بردن ساعت تابستانی در ایالات متحده رسما پذیرفته می شود.

۱۹۱۹ : ارتش بریتانیا شهروندان بی سلاح شهر آمریتسار هند را به ضرب گلوله از پا در می آورد که باعث افزایش خواستِ پایان یافتن حکومت بریتانیا بر هندوستان می شود؛ پیمان ورسای در ۲۸ ژوئن امضا می شود و به جنگ جهانی اول رسما پایان می دهد.

۱.  جبهه غرب ــ کانون طوفان

گرچه کشورهای کوچکی چون صربستان و بلژیک در روزهای آغازین جنگ جهانی اول عرصه نبرد بودند، این جنگ اساسا کشمکشی بین قدرت های بزرگ اروپا ــ آلمان، فرانسه، بریتانیای کبیر، روسیه و امپراتوری اتریش ـ مجارستان ــ بود. اروپا میدان نبرد دو جبهه بزرگ جنگ ــ جبهه غرب و جبهه شرق ــ را تشکیل می داد. مکان این دو جبهه یا منطقه نبرد غرب و شرق آلمان بود.
از آن جا که میدان نبرد منطقه وسیعی را دربر می گرفت و مُدام گسترش می یافت، شاید یادآوری مکان کانون نبرد مفید باشد. چون، گرچه طوفان در منطقه ای رو به گسترش در گشت و گذار بود و بسیاری از کشورهای جهان را درمی نوردید، کانون طوفان همواره آلمان و جبهه اصلی، جبهه غرب بود. آلمان چه ویژگی ای داشت که توانست در سرتاسر اروپا و فراتر از آن چنین ویرانی و مصیبتی به بار آورد؟

پاسخ این پرسش در رقابت آلمان با دیگر قدرت های بزرگ اروپا نهفته است. گرچه آلمانی ها [ژرمن ها] مردمی کهن هستند، اما کشور آلمان به تازگی به جایگاه کشوری بزرگ دست یافته بود. آلمان، که امروزه پرجمعیت ترین کشور اروپاست، تنها در قرن نوزدهم به یک دولت سیاسی مدرن تبدیل شده بود. در فضای رقابتیِ اروپای قرن نوزدهم، آلمانی ها احساس می کردند که باید موقعیت آلمان را در مقام قدرتی جهانی و همتراز با بریتانیا و فرانسه تثبیت کنند و می خواستند این کار را هرچه زودتر انجام دهند. آلمان این کار را هم از راه دیپلماسی و هم از راه جنگ انجام داد.
فرانسه که مرزی طولانی با آلمان داشت، هم هدف تهاجم دیپلماتیک و هم هدف تهاجم نظامی قرار گرفت. پیمان ها در پی منزوی کردن فرانسه در عرصه سیاست اروپا بودند، و جنگ سال ۱۸۷۱ بین آلمان و فرانسه تداوم بیزاری فرانسوی ها از همسایگان آلمانی پیروزمندشان را تضمین کرد. در پایان جنگ، آلمان خود را امپراتوری خواند و استان فرانسوی آلزاس و بخشی از لورَن را به تصرف درآورد و آن ها را به عنوان ایالت آلزاس ـ لورن امپراتوری آلمان تجدید سازمان داد. افتادن این سرزمین به دست آلمان زخمی ماندگار بر غرور ملی فرانسویان بود و جبران آن به هدف اصلی فرانسه در جنگ جهانی اول تبدیل شد.
آلمان که شاهد مزایای مستعمرات بریتانیا و فرانسه بود، به این نیز امید داشت که سرزمین هایی را خارج از اروپا به چنگ آورد. فرانسه و بریتانیای کبیر در سال ۱۹۱۴ بر امپراتوری هایی جهان گستر فرمان می راندند که از این مستعمرات تشکیل شده بود. مستعمرات بریتانیا و فرانسه را می شد از آفریقا تا آسیای جنوب شرقی و چین و در آن سوی کره زمین در منطقه دریای کارائیب یافت. برخی از این مستعمرات سودآور بودند و فرمانروایی بر برخی هزینه زیادی به همراه داشت. این مستعمرات، صرف نظر از موقعیت مالیشان، برای دو قدرت اروپایی، در امور جهانی، اعتبار کسب می کردند. به سخن دیگر، دامنه نفوذ این دو قدرت با وسعت و جمعیت کشور خودشان هیچ تناسبی نداشت. آلمان می خواست همان نفوذی را بر دیگر بخش های جهان و همان اعتباری را داشته باشد که مستعمرات خارجی برای رقبای اروپایی اش به همراه آورده بودند.

سربازان آلمانی در جبهه غرب به زحمت از سنگرهای خود بیرون می آیند تا به سوی دشمن پیشروی کنند.

آلمان، جدا از کشورگشایی در اروپا، مستعمراتی از دیگر بخش های جهان را نیز مطالبه می کرد. وقتی فرانسه، بریتانیای کبیر، و حتی کشور کوچک بلژیک مستعمراتی فرادریایی داشتند، چرا آلمانی ها نمی داشتند؟ آلمانی ها بخشی از چین در شبه جزیره شاندونگ را، که شامل شهر کیندائو می شد، به تملک خود درآوردند. آلمان در آفریقا نیز که قدرت های اروپایی به سرعت در حال تسخیر آن بودند، مستعمراتی به دست آورد. بدین ترتیب، قدرت آلمان پیوسته در حال رشد بود و آلمانی ها به سرعت بر هزینه های تسلیحاتی خود می افزودند تا از سربازان مورد نیاز خود برای کشورگشایی و جنگ پشتیبانی کنند.
دیگر قدرت های اروپایی به رشد قدرت آلمان با نگرانی و بدگمانی واکنش نشان دادند. آلمانی ها با شتاب به تدارک ناوگان دریایی عظیمی پرداختند که با ناوگان بریتانیا رقابت کند. بریتانیایی ها که ساکن جزیره اند، برای دفاع از خود همواره به نیروی دریاییشان متکی بوده اند. آلمانی ها همچنین به تدارک سپاهی پرداختند که با ارتش های فرانسه و روسیه برابری کند. در نتیجه، کشورهای دیگر هم وارد این رقابت تسلیحاتی شدند تا از آن ها عقب نیفتند. بدین ترتیب، هزینه های تسلیحاتی سر به فلک کشید. این رقابت تسلیحاتیِ اروپاییان به صورت دهشتناکی به سوی جنگ پیش می رفت. برخی تاریخدانان بعدها این گسترش تسلیحات و بدگمانی ناشی از آن را سبب واقعی جنگ جهانی اول برشمردند.