کتاب عقل ساد

دو

سه

مقدمه مترجم: مارکی دوساد؛ زخمی بر چهره روشنگری

صرف نظر از تمام نویسندگان، اندیشه ها، جریانات و نظریه های ابداع شده در عصر روشنگری، یک متفکر از همه مطرودتر به نظر می رسد که همه می کوشند او را از خود دور کنند و نامش را از تاریخ خط بزنند: مارکی دوساد. او هر چند ملعونِ عصر روشنگری است، اما کماکان یکی از نویسندگانِ پیشرو به شمار می رود؛ چه در ساحت زبان و روایت، چه در حوزه روانکاوی و همچنین در ساحت نظریه های جدید ادبی، یا دقیق تر بگوییم در آنچه امروزه آن را ضد  ادبیات می خوانند. او همواره معاصر است. معاصر ماندنش تا به امروز نه به دلیل نوشتنِ داستان هایی باب روز، بلکه همان طور که ژان   لوک نانسی در همین باره (با بیان عبارتی درباره دُلوز، که البته بیشتر در مورد ساد صادق است) می گوید: «او را می توان کسی برشمرد که صدا یا ژستی را در او بازمی شناسیم که از موضعی تا به آن زمان ناشناخته، لیکن بلافاصله شناخته شده و آشنا، به ما می رسد؛ یعنی آنچه را که به ناگاه کشف می کنیم یا طالب آن بوده ایم. به بیان دقیق تر، آنچه خود در طلب یا انتظار ما بوده است، چیزی که آنجا و در شرف وقوع [همواره] حضور دارد.»(۲)
خواندنِ آثار ساد کار آسانی نیست. نباید وجه داستانی و روایت وار آن از سرگذشتِ چند انسان ناهنجار (به عقیده جامعه فرانسه قرن هجدهم) ما را به این اشتباه بیندازد که با وراجی هایش به معنای دقیق کلمه تنها در پی تشویش اذهان مردم است. مواضع و افکار ساد فراتر از این هاست. وی با زیرکی ما را در مقابل معمایی گنگ و پُروسوسه و در عین حال کاملاً آشکار رها می کند که در آن قرابتِ عجیبی با وضعیت خود حس می کنیم، اما نمی دانیم چگونه حلش کنیم. خود ساد هم با نظام چندوجهی و متناقض نمایش نمی تواند همان معمایی را حل کند که با روایتش از وضعیت بشر و مطلق گرایی میلش طرح کرده است. نمی توانیم پیش گویی هایش از وضعیتِ کنونی مان را هم سنگِ تحقق آن در هرزه نگاری های پرطرفدار مافیایِ رسانه ای حاکم بدانیم. اتفاقاً برعکس، ساد پیش از هر چیز در پیِ رسوا ساختن شیادی های جامعه بورژوایی بود که فریاد شهوت بار سلطه اش را در پس تحقق رویای انسانِ عصر روشنگری پنهان می کرد. جامعه ای که تنها تصویری ناقص و گزینشی از ساد را در سطحی ترین نگاه به مخاطبانش معرفی کرد، یعنی در قالب صنعت پورنوگرافی و این شعار رایج که «هر آنچه میل دارید به شما نشان می دهیم» یا حتی تعبیر دقیق تر آن «به هر آن  چیزی که ما نشانتان می دهیم، میل خواهید ورزید»، بی آنکه از روحیه سرکش ساد، سرپیچی، ستیز دائم با بنیان های فکری زمانه اش، مواجهه اش با واقعیت زندگی بشر، به هم ریختن آرامشِ زندگی روزمره و جدال با تمدنِ ملالت بار، به کمک سلاح های خودِ تمدن، حرفی به میان آورد. بدیهی است که با وجود چنین رویکردی، اگر در ساد حقیقتی باشد حذف می شود و تمامیت نوشته های او به یک جعبه ابزار شکنجه فروکاسته می شوند، آن هم در قالبِ شکنجه ای که از لذتی عجیب و فهم ناشدنی حکایت می کند که در عین حال آشکارا پارودیِ وضعیت خود ماست. آثار ساد از چنین شیادی هایی در امان نماندند و اشتباهی را که نظام حاکمِ قبل و بعد از انقلاب فرانسه با محکوم کردن و زندانی کردنش و در پیِ آن سوزاندن و ممنوع کردن کتاب هایش  مرتکب شد، جامعه میراث دار روشنگری با حل و منحل کردنِ ساد در دل خود به گونه ای دیگر تکرار کرد. ساد برآمده از همان نظامی است که بر مبنای عقلانیت در پی تحقق رویای سلطه بر طبیعت و انسان هاست. نظامی به ظاهر عقلانی که از فرط عقلانیت، مازادی همچون ساد را بازتولید می کند. مازادی که با برملا ساختنِ جنونِ نهفته در سلطه عقل، غایت خواستِ انسان روشنگری را در برهنه ترین شکل ممکن نشان می دهد. نظام حاکم غربی با به درون کشیدن تخطیِ سادیِ «می توانید از همه چیز لذت ببرید(۳)» و «همه چیز مجاز است» توانسته جاودانگی و رازآلودگیِ رهایی بی حد و حصرِ امر ممنوعه و مطلق شدگی میل بشری را در خدمتِ خویش درآورد، اما به صورتی که «عاری از جوهری [باشد] که آن را خطرناک می کند.(۴)» ساد با رو کردنِ آنچه تمامی نظام های حاکم غربی از برملا شدن و عمومی شدنش وحشت دارند، چهره مزورانه قدرت، سلطه و حاکمیت بر دنیا را به برهنه ترین شکل، و خشونت آن را در ملموس ترین تصویری که می توان از آن داشت، یعنی به صلابه کشیدن و شکنجه دادن عینیِ «بدن» انسان، نشان داد. برملا کردن این حقیقت در واقع همان کاری است که بلانشو در نوشته حاضر انجام می دهد.
پس مطالعه ساد از ضرورت خاصی برخوردار است. اما خود ساد را نیز باید با بیرون کشیدن عصاره اندیشه اش نقد کرد تا نیروهای برآمده از این فرآیند، حقایق نهفته در پس نوشتارش را آشکار سازند. پرسشی که اینجا می تواند مطرح شود این است که چرا ما به سراغ این متن خاص از موریس بلانشو رفته ایم. برای پاسخ به این سوال باید توجه داشته باشیم که بلانشو در آثار انتقادی و تحلیلی خود همواره در پیِ یافتن پاسخی برای پرسشش از امکان های ادبیات است. در حقیقت، او با دغدغه اصلی اش یعنی مسئله مرگ و نفی به سراغ آثار ساد رفته است. یافتن فضایی که در آن مرگ در سرحدات ممکن  ناممکن سربرمی آورد و جست و جوی آن در ادبیات، با این هدف که رابطه ای میان کار نویسنده، ایده هایش برای آزادی، تغییر جهان و چگونگی سرپیچی اش از نظم حاکم را دریابد.

در نویسنده حرکتی را به رسمیت بشناسیم که بی وقفه و تقریباً بی واسطه از هیچ به سوی همه چیز می رود. بگذارید نفی ای را در او بازیابیم که از ناواقعیتی که در آن به حرکت درمی آید خشنود نیست، زیرا نفی می خواهد محقق شود و تنها با نفی چیزی واقعی می تواند محقق شود، واقعی تر از کلمات، حقیقی تر از فرد منزوی ای که نفی او را آماده انجام کاری می کند: همچنین نفی از سوق دادن او به سویِ زندگی در دنیا و هستی عمومی دست بر نمی دارد. تا او را وادارد که بفهمد چگونه با نوشتن، نویسنده می تواند تبدیل به همان هستی شود. هر چند نویسنده در تاریخ با دقیقه های سرنوشت سازی مواجه می شود که در آن ها همه چیز به چالش کشیده شده، در آن قانون، ایمان، دولت، جهان بالا، دنیای دیروز، همه چیز بدون کوچک ترین تلاش و کاری در نیستی غرق می شود. انسان می داند که از تاریخ بیرون نیامده، بلکه تاریخ خود خلا است، تاریخ خلئی است که تحقق می یابد، آزادی مطلقی است که به رخداد تبدیل شده است. ما چنین دوران هایی را انقلاب می نامیم. آزادی می خواهد تا خود را به شکلِ بی واسطه همه چیز ممکن است، همه چیز می تواند انجام شود، محقق کند. دقیقه ای شگفت انگیز که هر کس آن را دریافته باشد دیگر نمی تواند به طور کامل به آن بازگردد. زیرا او تاریخ را به مثابه تاریخ خاص خودش می شناسد و آزادی خاص خودش را به مثابه آزادی جهان شمول.(۵)

موریس بلانشو کتاب لوتره آمون و ساد(۶) را در سال ۱۹۴۹ منتشر کرد. اگر بخواهیم جز کتاب مذکور ردی از ساد را در دیگر آثار بلانشو بیابیم باید به اثر دیگری از او اشاره کنیم که اتفاقاً در همین سال منتشر شد: سهم آتش(۷). در جستار پایانی کتاب تحت عنوان ادبیات و حق مرگ، بلانشو به میانجیِ پرسش «ادبیات چیست؟» با روش دیالکتیکی خود ادبیات را به چالش می کشد. او در این بخش در پی تحلیل کار نویسنده ای است که آزادی خود را در دنیای واقعی نفی می کند و آزادی حقیقی را با این نفی در نوشتن می یابد: «مشکل این است که نویسنده فقط چند نفر در یک تن نیست، بلکه هر دقیقه ای در او، تمامِ دیگری ها را نفی می کند، همه چیز را فقط برای خود می طلبد و تابِ هیچ آشتی و مصالحه ای را ندارد. نویسنده باید در عین حال به چنین فرمان های مطلقی پاسخ دهد که مطلقاً از همدیگر متفاوت اند و اخلاقیاتش را بر مبنای تلاقی و تضاد قواعدی خصمانه بنا کرده است(۸).» بلانشو در ادامه فرامین چندگانه ای را یادآور می شود که در نویسنده طنین انداز می شوند: «بنویس تا حقیقی باشی»، «برای حقیقت بنویس!»، «پس دروغ باش، زیرا نوشتن به منظور [نوشتن] حقیقت، نوشتن چیزی است که هنوز حقیقی نیست و شاید هرگز حقیقت نباشد»، «مهم نیست، بنویس تا عمل کنی»، «بنویس! تویی که از به عمل دست زدن می ترسی!»، «بگذار آزادی در تو سخن بگوید!»، «آه نگذار آزادی در تو [صرفاً] به کلمه بدل شود!(۹)»
پرسشی که در اینجا پیش می آید این است که نویسنده باید از کدام فرمان پیروی کند؟ باید به کدام صدا گوش فرادهد؟ بلانشو بر این باور است که نویسنده باید تمام صداها و فرمان های متناقض را بشنود. به عقیده وی، نویسنده باید به ضد خود تبدیل شود، و در عین اثبات و تصدیق خود، خود را نفی کند. برای نجات جهان باید خود بدل به مغاک شود و برای توجیه هستی به چیزی اجازه سخن گفتن دهد که وجود ندارد.