کتاب اجتماعیون عامیون

همزمان با برخاستن جنبش مشروطه‌خواهی، گروهی از ایرانیان قفقاز حزبی سیاسی تشکیل دادند و آن را «فرقهٔ اجتماعیون عامیون ایرانیان» نامیدند. شعبه‌های این سازمان در چند شهر قفقاز و ایران ریشه دوانید. اجتماعیون در صحنهٔ سیاسی کشور به صورت عنصری پرتلاش و تأثیرگذار درآمدند. اما چگونگی ایجاد، ماهت، و پیوندهای سازمانی و فکری فرقهٔ اجتماعیون چندان روشن نیست. دسته‌ای از مورخان معتقدند که حزب سوسیال دموکرات روسیه، برای دست‌یابی به کارگران مسلمان قفقاز، «سازمان همت» را به‌وجود آورد. همت، به‌نوبهٔ خود، فرقهٔ اجتماعیون عامیون را بنیان نهاد تا ایرانیان مهاجر را در حزبی یکپارچه گرد بیاورد. به این ترتیب، گفته می‌شود که فرقهٔ اجتماعیون به میانجیگری سازمان همت با حزب سوسیال دموکرات روسیه پیوند داشته و شاخهٔ ایرانی آن بوده است. این کتاب می‌کوشد درستی و اعتبار چنین فرضیه‌هایی را بیازماید. به این منظور، تاریخ‌نگاری موجود دربارهٔ اجتماعیون عامیون را ریشه‌یابی می‌کند. سپس به سازمان‌های انقلابی روسیه و قفقاز می‌نگرد. سرانجام به ارزیابی فرقهٔ اجتماعیون می‌پردازد. مسائلی چون پایه‌گذاری فرقه، گسترش شعبه‌هایش در ایران، برنامه و ساختار آن، اندیشه‌های اجتماعیون، و شیوه‌های مبارزهٔ آنان مطالعه می‌شود. شاید این پژوهش بتواند پرتو تازه‌ای بر سرگذشت نخستین حزب سیاسی ایران بیندازد.