کتاب اندیشه پیچیده و روش یادگیری در عصر سیاره ای ادگار مورن نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

اندیشیدن در کنار اموری چون زبان، ابزارسازی، نهاد‌سازی و راست‌قامتی از ممیزات انسان است؛ از این‌‌رو اندیشه، انسان را به «حیوان ناطق» ارتقا می‌دهد: «ای برادر تو همه اندیشه‌ای، مابقی خود استخوان و ریشه‌ای». اما همین اندیشیدن، برای آن‌که نافذ و اثرگذار باشد، ویژگی‌هایی را می‌طلبد که از آن جمله داشتن روش اندیشیدن است. روش اندیشیدن گرچه جزیی از اندیشه است، اما به آن جهت می‌دهد و آن را پُرمایه و فربه می‌سازد. اندیشۀ بی‌روش، فاقد پویایی، کارایی و خلاقیت است. از این‌رو در سنت اندیشیدن، فقط اندیشه‌های روشمند، فرهنگ‌آور و تمدن‌ساز بوده‌اند. اثر حاضر، وجهی از روش اندیشیدن را منعکس می‌کند که البته محدودیت‌ها و مزایای خاص خود را دارد. در این‌جا، موضوعِ روش در معنی متفاوتی از آنچه در «متدولوژی» مطرح است، به بحث گذاشته شده است؛ روشی که بتواند در سرگردانی و عدم اطمینان و خطاهای انسانی، یاری‌رسان انسان در انتخاب مسیر فهم باشد. از این نظر، اندیشۀ پیچیده به مثابه چنین روشی مورد بررسی قرار می‌گیرد. پیچیدگی و اندیشه پیچیده، به عنوان چالشی که لازم است ذهن ما با آن مواجه شود، از ضروریات است. به موازات سیاره‌ای شدن زندگی انسانی، چنین روشی برای اندیشیدن در همه‌جا ضرورت می‌یابد. عصر سیاره‌ای، در متن تاریخی و پیچیدگی چندبعدی خود، پیدایش زیرساختار جهان‌ ـ جامعه را نوید می‌دهد؛ زیرساختاری که به تعبیر مولف «هنوز نمی‌تواند متولد شود»، جز این‌که اصلاحی شگرف روی دهد؛ اصلاحی در پهنۀ سیارۀ زمین که با نحوۀ سازماندهی زندگی انسان‌ها و درهم‌آمیختگی زندگی آنها با حیات این سیاره مرتبط است. بنابراین شناخت سیاره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم و تلاش برای مشاهده و درک آشوبناکی رخدادها، تعامل‌ها و بازخوردها که در بطن آن‌ها فرایندهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، ملی، قومی، دینی و اسطوره‌ای درهم‌ می‌آمیزند و سرنوشت انسان را رقم می‌زنند، ضروری است. آگاهی از اینکه بدانیم ما کیستیم، برای انسان چه پیش خواهد آمد، چه چیزی برای او تعیین‌‌کننده و چه چیزی تهدیدکننده است، چه چیزی آگاهی‌دهنده، راهنما و شاید نجات‌بخش ما خواهد بود، حیاتی است. در چنین شرایطی که جهان بیش از پیش نیازمند اذهان مستعد برای درک مسائل اساسی و جهانی و فهم پیچیدگی آنهاست، این مسئولیت نظام‌های آموزشی (مدرسه‌ای، دانشگاهی و حرفه‌ای) در تمام کشورها است که به پرورش ذهن‌های چندبعدی بپردازند به نحوی که مسئولیت‌های انسانی را به بهترین وجه ایفا کنند. ترجمه اثر حاضر بدین منظور در دستور کار فعالیت‌های پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی قرار گرفته است که می‌تواند در کنار سایر آثاری از این دست، وضعیت سازماندهی آموزشی و پژوهشی در دانشگاه‌های ما را با چالشی از نوع «روش» مواجه کند، به نحوی که نظام آموزشی از «تسلیم منفعلانه» به روش‌های ازقبل‌تعیین‌شده برهد و بتواند در حوزه‌های متعدد به خلاقیت‌ و نوآوری دست یابد؛ نمی‌توان صرفاً از طریق «درس» و جزء کردن واقعیت و تخصص‌گرایی با این نااطمینانی مواجه شد، بلکه باید به مدد روش اندیشیدن، شکوفایی اندیشه را رقم زد.