کتاب پیدایش جمهوری آذربایجان

تشکیل دولت مساواتی‌ها و نام‌گذاری مناطق آران تاریخی به آذربایجان موجب سوءتفاهماتی در بین نخبگان و رجال سیاسی فرهنگی آذربایجانِ ایران گردید، به‌طوری‌که به این نام‌گذاری انتقاداتی صریح وارد کردند. زیرا این اقدام فقط در حد نام‌گذاری منطقه باقی نماند و تبعات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی متعددی را به دنبال خود آورد. این کوشندگان افرادی با تعلقات خاصی بودند که به دنبال اغراض سیاسی بودند، لذا مدعی تملک آذربایجان واقعی گردیدند! و برای تحقق آن اقدامات مذبوحانه­ای هم کردند. تشکیل کمیته‌هایی در باکو برای جدا کردن آذربایجان واقعی و الحاق آن به آذربایجان شوروی در جریان روی‌کارآمدن فرقه دموکرات آذربایجان به هدایت میرجعفر باقراف نقطه اوج این اقدامات بود. از این رو این نام‌گذاری از طرف نخبگان آذری با اغراض سیاسی تلقی شد. علی‌رغم اهمیت پیوندهای تاریخی، فرهنگی و دینی مشترک، پژوهش‌هایِ علمی مستندی که به شناخت صحیح و واقعی تحولات منطقه قفقاز و چگونگی پیدایش جمهوری آذربایجان ـ که اینک یکی از همسایگان شمالی ایران است ـ کمک کند انجام نگرفته است. مؤسسه تاریخ و فرهنگ دیار کهن براساس اهداف و برنامه‌های علمی خود تألیف و انتشار کتاب «پیدایش جمهوری آذربایجان» را در دستور کار خود قرار داد. این اثر علمی با تحقیق و پژوهش محقق محترم مسعود عرفانیان در هشت فصل به بررسی روند تاریخی جدایی قفقاز از ایران تا اعلام استقلال جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پرداخته است.