کتاب فلسفه برای نوآموزان
کتاب دوم، پرسش درباره واقعیت و معرفت

راهنمای آموزگاران

هرچند این کتاب را می توان به تنهایی خواند، اما به طور خاص برای کلاس درس مفید است. ما این کتاب را با موفقیت در موقعیت های گوناگونی آزموده ایم: از کلاس های مخصوص با پنجاه نوآموز و ده دستیار آموزشی، تا کلاس های استاندارد با بیست و پنج نوآموز و یک معلم، تا کارگاه های آموزشی ترمی با ده شرکت کننده با سن های مختلف.
نویسندگان هر فصل را طوری طراحی کرده اند که برای آموزش در یک جلسه باشد. البته مطلوب تر آن است که خود دانش آموزان پیش از کلاس هر فصل را مطالعه کنند. از آن جا که فصل ها مفرح و قابل فهم است، چنین تکلیفی معقول است. با وجود این، ما در بیشتر کلاس ها بدون این که تکلیفی مشخص کنیم، با نتایج بسیار خوبی پیش رفته ایم. در کلاس های دو ساعته، برنامه این چنین بود: (۱) پرسش محوری در هر فصل را معرفی می کردیم؛ (۲) گفتگوی ابتدایی را اجرا می کردیم؛ (۳) پاسخ هایی برای پرسش های انتهای گفتگو می نوشتیم؛ (۴) درباره مسائل برجسته هر فصل بحث می کردیم (این کار گاهی با خواندن قسمت هایی از متن با صدای بلند همراه بوده است)؛ (۵) گفتگوهایی را در گروه های کوچک می نوشتیم؛ و (۶) گفتگوها را برای کلاس اجرا می کردیم و بازخورد آن ها را می سنجیدیم. هنگامی که تنها یک ساعت کلاس داشتیم، مراحل ۵ و ۶ را حذف می کردیم یا در جلسه بعد ادامه می دادیم. در دوره های آموزشی ای که مراحل ۵ و ۶ اجرا می شد، از بهترین گفتگوها برای دانش آموزان فیلمبرداری می کردیم و در آخرین جلسه کلاس با همدیگر تماشا می کردیم. اگر هم امکان تکثیر کردن بود، نسخه ای به یادگار به دانش آموزان هدیه می دادیم.
دانش آموزان کلاس های ما از قسمت اجرای نمایش در «تعلیم نمایشی» بسیار لذت می بردند ــ آن قدر که نوشتن و اجرای گفتگوها را می توان در آغاز کلاس انجام داد که زمینه تدریس هر فصل باشد. مسائلی که در هر فصل به آن ها پرداخته می شود، راهی به سوی بارور شدن قابلیت های خلاقانه نوجوانان می گشاید. توصیه ما این است که به برنامه درسی وفادار باشید و گفتگو را کوتاه برگزار کنید تا زمان کافی برای بهره مند شدن از دیدگاه های همه دانش آموزان داشته باشید. برای آسان شدن روند کار، الگوی نوشتن گفتگوها را آماده کرده ایم (نگاه کنید به پیوست اول در انتهای کتاب). این برگه الگوی تکلیف، وظیفه دانش آموزان را به روشنی نشان می دهد و هدف هر نمایش را پررنگ می سازد. اجرای نمایش مجالی بی همتاست برای تغییرهای درونی افراد. بارها در کلاس هایمان شاهد این نتایج بوده ایم و باور داریم که وقت گذاشتن برای این روش تدریس، ارزش بسیار دارد.
دانش های مورد توجه ما در این کتاب تاریخ، ادبیات و علوم تجربی بوده است. تمرین ها به شیوه ای طراحی شده است که در کنار مهارت های نوشتاری و برقراری ارتباط گفتاری، دانش عمومی مخاطبان نیز پرورده شود. لازم نیست فصل ها به ترتیب خوانده شود، زیرا محتوای هر فصل مستقل از فصل های دیگر است. آموزگاران می توانند این کتاب را منبع اصلی و پایه واحد درسی فلسفه قرار دهند یا از برخی فصل ها در ضمن تدریس واحدهای درسیِ دیگر بهره بگیرند؛ مثلاً، در واحد درسی تاریخ که در آن تاریخ باستان تدریس می شود، مطالعه فصل های ۵ و ۱۰ مفید است که درباره افلاطون و ارسطو بحث می کند. فصل های ۱ و ۷ به کار مطالعات ادبی در کلاس های ادبیات می آید. در کلاس علوم تجربی مطالعه فصل ۱۱ درباره آلبرت اینشتین صحبت می کند، و فصل ۱۲ که درباره کارل پوپر و فصل ۱۳ که درباره ریچارد داوکینز است، راهگشا خواهد بود. افزون بر این، هر فصل برای بهبود کار گروهی و گفتگو در کلاس های پرورشی و نمایش مناسب است. ما به تجربه دریافته ایم که این کتاب با محیط های آموزشیِ متفاوت می تواند به خوبی سازگار شود و به دانش آموزان کمک می کند درباره مسائل دیرینه اندیشه بشر با روش های نو بیندیشند.
این کتاب به آموزگاران امکان می دهد از رهگذر نوشتن، اجرای شفاهی و کارهای گروهی، با دانش آموزان از منظرهای گوناگونی کار و آنان را ارزیابی کنند. از آن جا که در فلسفه پاسخ درست و نادرست وجود ندارد، نمره دادن در این درس کار دشواری است. مسئولیت اصلی آموزگار در این درس تشویق کردن دانش آموزان به کشف دیدگاه های مختلف و احترام گذاشتن به باورهای گوناگون است. البته به تمرین های نوشتنی (چه نوشتن پاسخ پرسش های این کتاب، چه نوشتن یک مقاله فلسفی با روش آزاد) از نظر درجه روشنی و کیفیت بیان مطلب می توان نمره داد. پیشنهاد می کنیم دانش آموزان را موظف کنید در پایان هر کلاس نوشته هایشان را به شما بدهند تا نوشتنشان ارزیابی شود، خواه نمره معینی برایشان ثبت کنید یا نکنید. امتیاز دادن به مشارکت کلاسی انگیزه خوبی برای همراهی و همکاریِ بیشتر دانش آموزان در آموزش است. در پایان این درس، دانش آموزان باید به اهمیت و تاثیر روشن و دقیق اندیشیدن و همکاری و همفکری پی ببرند. آن ها بسیار شگفت زده می شوند هنگامی که می فهمند انسان ها از دیرباز به همان مسائلی اندیشیده اند که امروز هم دغدغه ماست. بنا به تجربه ما، این شگفت زدگی برابر است با شتاب فراوان در یادگیری.

مقدمه

آیا تاکنون به پرسش های غریب و مرموز اندیشیده اید؟
مثلاً پیش آمده است که از کامپیوترتان عصبانی شوید؟ آیا فکر کرده اید که اگر دیوانه شوید، چه خواهد شد؟ آیا فکر کرده اید چه می شود اگر ماشینی بسازیم که محبت کند؟ آیا فکر کرده اید چه می شود اگر ماشینی بسازیم که توانایی فکر کردن داشته باشد؟ فکر می کنید «اندیشیدن» چیست؟
آیا از خود پرسیده اید که جهان آغازی دارد؟ اگر پاسختان مثبت است، فکر می کنید قبل از پیدایش جهان چه خبر بوده است؟ آیا فکر می کنید برای هدفی یا سرنوشت خاصی به این جهان آمده اید؟ اگر چنین است، چگونه این هدف را کشف می کنید؟ آیا اگر بپذیریم که سرنوشت معینی داریم به این معناست که اختیار نداریم؟
این پرسش ها عمیق و دقیق اند و نمی توان در اینترنت و دایره المعارف پاسخ مشخصی برای آن ها یافت. شاید هیچ گاه به پرسش هایی از این دست فکر نکرده باشید. اما اگر فکر کرده اید، شما تنها کسی نیستید که به این چیزها فکر کرده است. این مسائلْ غریب و مرموز نیستند، بلکه مسائل فلسفی اند؛ درست همان موضوعی که این کتاب به آن می پردازد.
این کتاب جلد دوم مجموعه فلسفه برای نوآموزان است. جلد نخست به موضوعاتی مانند ارزش ها، زیبایی و فلسفه سیاسی می پردازد. البته آن کتاب مقدمه و پیش نیاز مطالعه این کتاب نیست و می توان آن را به تنهایی خواند (هرچند امیدواریم که جلد اول را خوانده باشید). در این جلد به مباحث فلسفی در حوزه معرفت شناسی و مابعد الطبیعه (متافیزیک) می پردازیم.
متافیزیک و معرفت شناسی کلمات غریبی هستند، اما مباحث جذابی دارند. در ترکیب متافیزیک، واژه «فیزیک» به معنای علم است و پیشوند «متا» به معنای بَعد و فراتر است. بنابراین، متافیزیک به معنای مطالعه چیزی است که فراتر از علم است. مثلاً، هیچ دانشمندی درباره این که آیا روح و خدا واقعاً وجود دارند یا نه، دلیل و مدرکی ندارد، اما این ها پرسش هایی معنادارند و وقتی درباره مسائل این چنینی بحث می کنیم، درگیر متافیزیک شده ایم.
کلمه معرفت شناسی به معنای «شناخت معرفت» است و ما هنگام مطالعه معرفت شناسی بررسی می کنیم که به چه چیزی معرفت داریم و چگونه به آن معرفت می رسیم. بعضی از فیلسوف ها دلیل می آورند که ما به هیچ شناخت یقینی نمی توانیم برسیم. بعضی دیگر استدلال می کنند که معرفت یقینی محدود به علوم تجربی است. دیگرانی هم فکر می کنند که می توانیم به معرفت مابعدالطبیعی دست پیدا کنیم. ما به دیدگاه های نمایندگان هرکدام از این مکاتب فکری می پردازیم.
در این کتاب همچنین به مسائل دیگری خواهیم پرداخت، مانند فکر کردن کامپیوترها، اختیار داشتن انسان و دانش فطری و این که آیا می شود به چیزهایی معتقد بود که نمی توان اثباتشان کرد و البته به «معنای زندگی».
پرسش هایی از این دست هم مفرح و هم سودمندند. مفرح اند زیرا بیشتر ما درباره چنین مسائلی نظرهایی داریم که با بحث های فلسفی اصلاح و پالایش می شود. مباحثه فلسفی چیز بدی نیست، بلکه وسیله ای است برای پالودن باورهایمان. به همین سبب است که این پرسش ها سودمندند. به این فکر کنید که چه تعداد آرای فکری وجود دارد. حالا فکر کنید درباره احتمال این که بهترین نظریه از آنِ شما ست. احتمالش بسیار کم است. اگر باورهای خود و متفکران حوزه فلسفه را در معرض نقد موشکافانه واقعی قرار دهید، می توانید احتمال رسیدن به باورهای درست را بالا ببرید. همیشه مباحث و آرای زیادی وجود دارد تا به شما کمک کند ذهنتان را اصلاح و پالایش کنید.
آشنا و رویاروی شدن با دیدگاه های نو لذت بخش است، گرچه شاید این مواجهه در ابتدا عجیب به نظر برسد. هر فصل این کتاب را با فعالیتی آغاز می کنیم که باعث آشنایی شما با موضوع آن فصل می شود، که شامل خواندن گفتگویی بین دو دانش آموز خیالی دوره دبیرستان و سپس پاسخ دادن به چند پرسش درباره آن گفتگوست. بهتر است که گفتگو را با دوستتان و با صدای بلند بخوانید و هرکدامتان نقش یکی از دو شخصیت مکالمه را بازی کنید. سعی کنید خودتان را در چارچوب ذهنی آن شخصیت قرار دهید و ببینید داشتن دیدگاه آن شخصیت چگونه ممکن است. شاید آن دیدگاه را بپذیرید، شاید هم نپذیرید. البته، اگر آن نظریه را به عنوان نظریه خودتان پذیرفتید، بیان دلایل پذیرش آن نظریه برایتان راحت تر خواهد بود. ما از شما می خواهیم خودتان شروع کنید و درباره یکی از موضوع های مورد بحث گفتگویی بنویسید.
در میانه هر فصل تمرین دیگری با نام «آزمون خیالی» می بینید. آزمون خیالی طرحی است خیالی و برای این طراحی شده است که درستی یک ادعای چالش انگیز را بیازماید. مثلاً، فرض کنید کسی ادعا کند که دین برای جامعه ضروری است. ما می توانیم این ادعا را با تصور کردن جامعه ای بدون دین بیازماییم. اگر بتوانیم این مفهوم را تصور کنیم، ادعای اصلی نادرست خواهد بود. اما اگر نتوانیم جامعه بدون دین را تصور کنیم، ادعای اصلی یک امکان معقول است. در پایان هر فصل از شما می خواهیم یک آزمون خیالی برای آزمودن ادعای اصلی در هر فصل بنویسید و به این ترتیب، شما هم وارد میدان می شوید.
مشخصات هر کتابی که در متن به آن اشاره شده، در منابع پایان فصل آورده شده است. همچنین فهرستی از برخی کتاب های مرتبط با موضوع هر فصل، در منابعی «برای مطالعه بیشتر» در اختیارتان قرار می گیرد. این فهرست ها به شما کمک می کند مسائلی را که به آن ها علاقه دارید پیگیری کنید. در پایان هر فصل، پرسش هایی برای گفتگو آمده است تا درک بهتری از مفاهیم اصلی هر فصل به دست آورید. همچنین، فعالیت ها و تمرین ها در پایان هر فصل به شما کمک می کند این مفاهیم را در زندگی روزمره تان به کار ببرید. در آخر، واژه نامه ای در پایان کتاب برای آشنایی تان با واژگان تخصصی فلسفه آورده ایم.
فلسفه بیدارتان خواهد کرد و وادارتان می کند فکر کنید. اگر به فلسفه عادت کنید، نمی فهمید چگونه بدون آن می توان زندگی کرد.

پیشگفتار

به جلد دوم کتاب فلسفه برای نوآموزان خوش آمدید. جلد اول این مجموعه زیبایی و اخلاق را مرکز توجه خود قرار داده بود، در این جلد معرفت شناسی و متافیزیک مرکز توجه قرار گرفته است. مانند جلد نخست، فصل های این جلد، به جای ترتیب تاریخی، بر اساس موضوع تنظیم شده است تا پیوندهای میان مسائل فلسفی پررنگ تر شود. البته نکات تاریخی متناسب با هر موضوع نیز در متن آمده است.
هر فصل این کتاب، با گفتگویی شبه واقعی و ساده میان دو نوجوان خیالی آغاز می شود که بر سر برخی مسائل با همدیگر اختلاف نظر دارند (مانند این که آیا قوانین اخلاقی برای همه قابل اجراست یا این که آیا خدا وجود دارد). اختلاف نظر آن ها در هر فصل، دو رویکرد فلسفی مختلف را درباره موضوعی که عنوان آن فصل است نشان می دهد. به بیان روشن تر، ما در هر فصل دو یا چند رویکرد اصلی درباره مباحث مهم فلسفه را بررسی می کنیم. هر گفتگو با یک آزمون خیالی پی گرفته می شود تا ادعاهای مناقشه انگیز را بیازماییم. در پایان هر فصل پرسش هایی برای فهم متن، پرسش هایی برای گفتگو، پرسشی برای تحقیق، تمرین ها، فعالیت ها، منابع اصلی و منابعی برای مطالعه بیشتر آمده است. هدف ما این است که فلسفه را به شکلی پویا و گیرا وارد فعالیت های آموزشی کنیم.
امیدواریم همان طور که ما از نوشتن این کتاب لذت بردیم، شما هم از خواندن آن لذت ببرید! بسیار خرسند می شویم که پیشنهادهایتان را درباره این کتاب با ما در میان بگذارید.

شارون کای (skaye@jcu.edu )
پل تامسون ( paulthomson@columbiasecondary.org)