کتاب مسالک المحسنین نشر انتشارات کتاب‌سرای نیک

دوشنبه ۱۴ ذیقعده‌ی ۱۳۲۰ هجری هیئتی به ریاست بنده‌ی راقم محسن بن عبداله، متشکل از دو نفر مهندس «مصطفی» و «حسین»، یک نفر طبیب «احمد»، و یک نفر معلم شیمی «محمد»، از اداره‌ی جغرافیای موهومی مظفری مأمور شدیم که به قله‌ی کوه دماوند صعود نماییم؛ معدن یخ طرف شمال او را ملاحظه بکنیم، ارتفاع قله را مقیاس و سایر معلومات و مکاشفات را با خریطه‌یمعابر خویش به اداره تقدیم نماییم. و این مأموریت را در سه ماه به ختام آوریم.

رفقای سفر جمع شدیم. قرار گذاشتیم که به تعویق نیندازیم. فردا پیاده، بی نوکر و دواب رهسپار طریقه‌ی صواب بشویم. برای زادِ راه هر کس هر چه دارد او را با خود بردارد. احمد از مغازی پدرش قند و چایی، محمد از باغچه‌ی خودشان سبزیات و زردآلو، من از آسیاب چند تا مرغ فربه پخته و نان خشک، حسین اسباب مهندسی و پنیر و کره ،مصطفی چون از همه‌ی ما قوی البنیه است قبول نمود همه‌ی آن‌ها را به کول بگیرد و تا دروازه‌ی آسمان یعنی به قله‌ی کوه ببرد.

حسین به من گفت چه خوب بخش کردی. از این ملاحظه دقیقه شما مشعوفم و یاد می‌دارم. از هر کس هر چه داشت او را خواستی که در ایفای او رنجه نشود و منفعل نگردد. این شیوه‌ی ممدوحه‌ی شما را از مجالس شورا به ترتیب معلمین ودرجات مکاتب و لباس متعلمین یاد‌دارم. چقدر ایستادگی کردید و از پیش بردید. گفتم ارائه شرع ما بر این است. تکالیف خدا بر بندگان به وسع طاقت نفوس ایشان است. بدیهی است روغن را باید از شیر خواست. فیاض عالم پرتو آفتاب است نه مهتاب. از معلم بی‌سواد منتظر تحصیل و تربیت اطفال بودن از آهنگر ساعت‌سازی خواستن‌است. از طفلی که پدرش قوت یومیه را با زحمت تحصیل می‌کند ماهوت رسم مکتبی را خواستن بی‌شعوری است. بعد از این‌که علم «سیسوالیسم» ( علم اصلاح حالت فقرا و رفاهیت محتاجین) منتشر گشت، و مردم فهمیدند که تکالیف نفوس باید درخور استطاعت و استعداد آن‌ها باشد، کارهای عالم صورت دیگر گرفت؛ مخاطرات و محظورات از میان برخاست. در اعمال و اقوال معنی منظور است نه صورت. مقصود از مدرسه و تعلیم توسعه‌ی خیال، کسب شرف و تهذیب اخلاق است، نه اجبار فقرا به تغییر لباس وکثرت وسواس. اتحاد صوری اطفال مکاتب محض مساوات فقرا و اغنیاست، که اطفال فقیر به البسه‌ی ماهوت یا فاخره‌ی اطفال غنی حسد نبرند.

-از متن کتاب-