کتاب صوتی ذهن و بازار نشر توسعه محتوای لحن دیگر

«این اسمیت آدم فوق‌العاده‌ای است!» این جمله را ولتر پس از ملاقات با فیلسوف اسکاتلندی نوشت و در ادامه افزود: «ما هیچ کسی را که قابل مقایسه با او باشد نداریم، و از این جهت من برای هم‌وطنان عزیزم متأسفم.» پژوهشی در ماهیت و علل ثروت ملل، که اسمیت آن را در سال ۱۷۷۶ منتشر کرد، مهم‌ترین کتابی است که تاکنون دربارۀ سرمایه‌داری و پیامدهای اخلاقی آن نوشته شده است. هرچند بخش زیادی از ثروت ملل به موضوع تجارت اختصاص یافته، این کتاب برای بازرگانان یا اهالی کسب و کار نوشته نشده است. ثروت ملل به‌عنوان کتابی که به‌نحوی متمرکز به تحلیل فرایندهای بازار، فرایندهایی که منفعت‌طلبی شخصی برانگیزندۀ آنهاست، می‌پردازد به قلم یکی از ستوده‌ترین فیلسوفان روشنگری، استاد سابق منطق، بلاغت (سخنوری)، حقوق‌شناسی و فلسفۀ اخلاق نوشته شده است، آن هم به این نیت که بر سیاستمداران تأثیر گذارد و آنان را به جستجوی خیر مشترک ترغیب کند. دغدغۀ اسمیت، در مقام فیلسوف اخلاق، ماهیت تعالی اخلاقی بود، اما مانند بسیاری از روشنفکران روشنگری، او نیز نقطۀ شروع کار خود را توصیف و تشریح انسانیت آن‌گونه که واقعاً هست قرار داد. طرح اسمیت شناخت انسان بود آن‌گونه که عملاً هست و شبیه‌تر کردن او بود به آنچه باید باشد، آن هم از طریق کشف نهادهایی که انسان‌ها را تا حد قابل قبولی برازنده کرده‌اند و چه بسا بتوانند آن‌ها را برازنده‌تر نیز بکنند. پشتیبان اسمیت در به انجام رساندن طرح خود یک منبع فکری بسیار غنی بود: بیش از یک قرن تأمل دربارۀ فواید اجتماعی ممکنِ گرایش افراد به خوددوستی، خودمداری، منفعت‌طلبی شخصی، غرور و تحسین‌طلبی، هنگامی که این گرایش‌ها به‌وسیلۀ نهادهای اجتماعی به‌نحوی شایسته هدایت شده باشند. جوسایا تاکر، متأله انگلیکن که پیش از آدام اسمیت برجسته‌ترین مدافع بریتانیایی تجارت آزاد بود، رویکرد مزبور را این‌طور خلاصه کرده است: «هدف اصلی‌ای که باید بدان اهتمام شود نه هدم و نه تضعیف حب نفس، بلکه هدایت شایستۀ آن است، طوری که فرد بتواند با پیگیری نفع شخصی خود نفع جمعی را تقویت کند.» مهم‌ترین استدلال ثروت ملل آن است که اقتصاد بازار به بهترین نحو قادر به بهبود سطح زندگی اکثریت عظیمی از مردم است اینکه اقتصاد بازار می‌تواند به آنچه اسمیت «مکنت فراگیر» می‌نامید بینجامد. اساس ثروت ملل بر این فرض روشنگری استوار بود که خوشبختیِ زمینی چیز خوبی است، و در پی نشان دادن این مطلب بود که رفاه و بهزیستی مادّی لزوماً به آن «تجملاتی» محدود نمی‌شود که تنها در دسترس قشر نازکی در بالای جامعه است. کاری که اسمیت کرد آن بود که قدرت خرید مصرف‌کنندگان را به سنجۀ «ثروت ملت» تبدیل نمود. استدلال دیگر ثروت ملل آن بود که تحت شرایط نهادیِ صحیح، اشاعۀ «جامعۀ تجاری» به آزادی فردی بیشتر و روابط مسالمت‌آمیزتر در بین ملت‌ها خواهد انجامید.