کتاب ده اصل جهانی فرزندپروری مؤثر اثر لارنس استاینبرگ نشر گوشه

به نظر می‌رسد هر روز جنبه‌های نوینی از طبیعت بشر کشف می‌شود که به ژن‌ها ربط پیدا می‌کند. کتاب‌های بسیاری منتشر شده که محدوده‌ی عملکرد ژن‌ها را در وجودمان نشان می‌دهد و ما را به این فکر می‌اندازد که آیا اصلاً پدر و مادرها دخالتی در تربیت فرزندشان دارند یا نه. اما بین این‌که بگوییم ژن‌ها مهم هستند (که درست هم هست) بنابراین پدر و مادرها تأثیری در تربیت فرزندشان ندارند (که درست نیست) تفاوت زیادی هست. شکی نیست که کودکان میل به رشد در جهات معینی را به ارث می‌برند. بعضی بچه‌ها پرخاشگرتر از بقیه هستند، در حالی‌که بعضی‌ها خجالتی‌تر از دیگرانند. بعضی بچه‌ها از نظر ژنتیکی به برون‌گرایی تمایل دارند و بعضی‌ها درون‌گراترند. اما این‌که بگوییم شخصیت کودک تحت تأثیر ژن‌هاش است با این‌که بگوییم ژن‌ها شخصیت معینی را برای او مقدر کرده‌اند فرق دارد. بگذارید از آن‌چه می‌خواهم بگویم تصویری به دست بدهم. همه‌ی ما افرادی را می‌شناسیم که استعداد چاقی دارند و دیگرانی را هم می‌شناسیم که خیلی خیلی غذا می‌خورند اما چاق نمی‌شوند. این موضوع به این معنا نیست که سرنوشت گروه اول چاقی‌ست و گروه دوم ناچار به مثل مداد لاغر می‌مانند. بلکه به این معناست که گروه اول برای این‌که چاق نشوند باید رژیم کم‌چربی‌تری را دنبال کنند و نسبت به گروه دوم ورزش را جدی‌تر بگیرند. به همین ترتیب، کسی که از لحاظ ژنتیکی مستعد کم‌رویی‌ست می‌تواند اجتماعی بودن را یاد بگیرد اما این کار برایش بیشتر از کسی طول می‌کشد که ساختار ژنتیکی متفاوتی دارد. همین منطق درباره‌ی پرورش کودک هم صدق می‌کند. روش تربیت کودک بر طبیعت ژنتیکی او تأثیر می‌گذارد. مطمئناً مشکل خواهد بود (نه ناممکن) که از کودکی که استعداد خجالتی بودن را به ارث برده کودکی پرخاشجو بسازیم یا برعکس. اما این‌که کودکی که مستعد پرخاشگری‌ست قلدر بشود یا کشتی‌گیر معقولی از کار دربیاید، ناشی از چگونگی تربیتش است نه ژن‌هاش. محیط است که مشخص می‌کند تمایل ژنتیک کودک به کم‌رویی باعث منزوی شدن او بشود یا فقط نسبت به سایر کودکان کم‌حرف‌تر باشد. پدر و مادرها باید کمک کنند تا کودکانی که به‌طور ژنتیکی پرخاشگر هستند یاد بگیرند چگونه پرخاشگری خود را مهار کنند. کودکان کم‌رو هم به تشویق بیشتری نیاز دارند تا بر خجالتی بودنشان غلبه کنند. به عبارت دیگر، تجلی نهایی خلق و خوی ژنتیک فرزندتان بستگی به چگونگی پرورش او دارد و فقط وابسته به دی‌ان‌ای او نیست. کاری که در مقام پدر یا مادر، فارغ از ساختار ژنتیک فرزندتان، انجام می‌دهید اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد چراکه برخورد شما بر چگونگی بروز ژن‌ها تأثیر دارد. می‌دانیم که ژن‌ها، مثلاً، بر هوش کودکان تأثیر می‌گذارند اما این را هم می‌دانیم که اگر والدین مرتب برای فرزندانشان کتاب بخوانند هوش کودک افزایش می‌یابد. شما توانایی دارید که بر شخصیت، علایق، اخلاق، هوش، رفتار و ارزش‌های فرزندتان تأثیر بگذارید. می‌توانید بر امیال و بی‌میلی‌های فرزندتان تأثیر بگذارید. می‌توانید بر چگونگی رفتار فرزندتان در خانه، مدرسه و با دوستانش تأثیر بگذارید. می‌توانید کاری کنید که فرزندتان مهربان و باملاحظه باشد یا بدجنس و خودخواه. هیچ چیزی بیش از رفتار شما بر رشد فرزندتان تأثیر نمی‌گذارد، حتا ژن‌ها. عملکرد شما اهمیت دارد. این جمله را هر روز به خودتان یادآوری کنید. یا تاکنون متوجه یکی از حالات چهره‌ی والدینتان در عکس‌العمل‌های خود شده‌اید؟ آیا تابه حال شنیده‌اید که دارید چیزی به فرزندتان می‌گویید که وقتی کوچک بودید پدر یا مادرتان به شما گفته‌اند؟ آیا هیچ‌گاه دقت کرده‌اید چه بسیار رفتارها، عقاید و عادت‌های مشابه والدینتان دارید؟ اکنون همان رفتارهایی در شما هست که در کودکی قسم خورده بودید وقتی بزرگ شدید آن‌ها را نداشته باشید. اکنون که خودتان پدر یا مادر شده‌اید، ورق برگشته است. فرزندتان درست همان حالات چهره، عقاید و عاداتی را از شما می‌آموزد که شما از والدینتان یاد گرفته‌اید و در بسیاری موارد شما و فرزندتان حتا به این الگو آگاه هم نیستید. شما همیشه روی صحنه ایستاده‌اید و فرزندتان در جایگاه تماشاچیان قرار دارد؛ درست همان جلو در ردیف اول. بچه‌ها با این آمادگی پا به دنیا می‌گذارند که از رفتار والدینشان الگوبرداری کنند. والدین به هیچ‌وجه نمی‌توانند از این الگوبرداری پیشگیری کنند. ظرفیت کودکان برای تقلید از والدین آن‌قدر بالاست که دانشمندان بر این تصورند که این موضوع بخشی از تاریخ تکامل نوع بشر است. مثلاً اگر نوزاد چندروزه را طوری بغل کنید که حواسش کاملاً متوجه صورت شما باشد و به او زبان‌درازی کنید او هم به شما زبان‌درازی می‌کند (شاید هنوز اختیار ماهیچه‌هاش را آن‌قدر نداشته باشد که زبانش را درست مانند شما بیرون بیاورد اما، اگر دقیق نگاه کنید، خواهید دید که حتماً در واکنش به زبان‌درازی شما زبانش را تکان می‌دهد). تقلید از بزرگ‌ترها، به‌ویژه والدین، بخشی از هویت ماست. در حقیقت، کودکان بسیار پیش‌تر از آن‌که بتوانند از طریق کوشش عمدی چیزی را بیاموزند توانایی دارند از طریق مشاهده بیاموزند. با این حال، زیرنظر گرفتن اعمال والدین چیزی بیش از «تقلید طوطی‌وار» است. کودکان می‌کوشند از رفتار بزرگسالان دور و برشان سر در بیاورند تا به این ترتیب درباره‌ی دنیای پیرامونشان اطلاعات کسب کنند. بچه‌ها، حتا پیش از آن‌که به حرف بیایند، والدینشان را زیرنظر می‌گیرند تا علایمی دریافت کنند که بفهمند جاشان امن است یا در خطرند. وقتی غریبه‌ای به نوزاد نزدیک می‌شود، مثلاً هنگامی‌که با کودک هفت ماهه‌تان بیرون از خانه هستید و غریبه‌ای نزدیک می‌شود تا بگوید دختر یا پسرتان چقدر خوشگل است، معمولاً کودک قبل از هر واکنشی به شما نگاه می‌کند. اگر هنگام نزدیک شدن غریبه مضطرب و عصبی باشید احتمال این‌که فرزندتان گریه کند یا بترسد بیشتر از زمانی‌ست که خوشحال باشید و رفتار صمیمانه‌ای نشان بدهید. همچنین هنگامی‌که کودک شش ماهه‌ای در اتاق چهار دست و پا می‌رود معمولاً مکث می‌کند، سرش را بر می‌گرداند و نگاهی به مادرش می‌اندازد و پیش از ادامه دادن راه منتظر پیام مادرش می‌ماند. با این کار، علاوه‌بر این‌که مطمئن می‌شود مادرش هنوز در اتاق است، می‌کوشد از حالت چهره‌ی او بخواند کاری که می‌خواهد بکند خطری ندارد. هنگامی‌که فرزند شما به کشف دنیای پیرامونش می‌پردازد، چه پیام‌هایی برایش می‌فرستید؟