کتاب بازنگری جریان اصلاحات ارضی در دهۀ چهل خورشیدی اثر اسماعیل شهبازی نشر انتشارات دانشگاه شهید بهشتی

موضوع مالکیّت اراضی و چگونگی بهره‌برداری از آنها درطول تاریخ متحوّل ایران دارای پیشینه‌ای کهن است. به همین ترتیب وضع زمین‌داری و ارتباط کشاورز و مالک در طی همۀ سده‌های گذشته از جمله چالش‌ها، نگرانی‌ها و سیاست‌های حسّاس همۀ پادشاهان و حکمرانان و مسئولان امور مدیریّت در این سرزمین پهناور بوده است. بررّسی‌های مورّخان و ایران‌شناسان نشان می‌دهد که اقوام اوستائی پس از مهاجرت به مشرق ایران، موضوع شهرنشینی را هدف اصلی زندگی اقتصادی، مذهبی، فرهنگی و سیاسی خود قرار داده بودند. به تدریج که کشاورزی توسعه می‌یافت و افراد به زمین‌های دست‌نخورده دسترسی پیدا می‌کردند، بعضی از خانواده‌ها مقادیر بسیار گسترده‌ای از این اراضی را به ملکیّت خود در می‌آوردند. درآن زمان نوع معمول زیستگاه مردم، دهکده بود و کشتزارها و باغ‌ها تک تک و جدا از هم از این قاعده که در مناطق شرقی ایران متداول بود، مستثنا می‌شدند. افراد برحسب قبیله، تقسیم می‌شدند ودِهی که محل سکونت یک قبیله بود و به طور پیشرفتۀ آن روزها اداره می‌شد، حکم نمونه‌ای را پیدا می‌کرد که دیگر افراد، مساکن جدید خود را از روی آن ترتیب داده و اداره می‌کردند. تعمیم این روشِ زیست در واقع تابعی از شرایط و مقتضیّاتی بود که در آن دوران مردم با آن روبه‌رو بودند و بدین‌ترتیب، شالودۀ زندگی روستایی و اسکان، کار و تلاش در یک محل پی‌ریزی می‌‌شد. ادامۀ این اوضاع و به‌ویژه، ضرورت ایجاد استحکام در ارتباطات اجتماعی مردم، به‌تدریج موجب ظهور رهبرانی شد که قدرت آنان ناشی از دو عامل: یکی قبایلِ پیرو و قبایلِ منسوب و دیگری، گسترۀ اراضی ملکی آنان بود، می‌شد.