کتاب توسعه محله‌ای
چارچوبی برای محله‌های ناکارآمد شهر تهران

تداوم آسیب‌های مستقیم و غیرمستقیم آنچه با عنوان فرسودگی شهری در ایران شناخته می‌شود، از جمله مهم‌ترین مشکلات شهری است که در مقیاس ملّی تبدیل به یک بحران شده است. نگاهی به سیاست‌گذاری‌های صورت‌گرفته در یک دهه گذشته، هم به شکل مصوبه‌های قانونی و هم به شکل برنامه در مجلس، دولت و شهرداری‌ها نشان‌دهنده افزایش توجه به موضوع نوسازی شهری و البته انجام هزینه‌های مختلف اجرایی و پشتیبانی (پرداخت تسهیلات بانکی ساخت، بخشودگی در هزینه عوارض ساخت و هزینه‌های بالای خدمات‌رسانی) توسط بخش عمومی است. با این حال، ناکارآمدی این قانون‌ها و برنامه‌ها برای رویارویی با مشکل فرسودگی و عدم دستیابی به نتیجه‌ای متوازن و پایدار، سبب می‌شود تا مداخله‌ها و هزینه‌ها از اثربخشی لازم برخوردار نباشند و هزینه‌های بعدی (ناشی از اثرات و پیامدهای اقدامات کنونی) را نیز به بخش عمومی تحمیل ‌نمایند. تا جایی که علاوه بر تداوم این مشکل، با گذشت زمان افزایش یافته است؛ در حال حاضر حدود ۱۵ درصد از جمعیت شهرنشین ایران در نواحی فرسوده (دربردارندۀ سکونتگاه‌های غیررسمی و همچنین نواحی رسمی درون شهر) زندگی می‌کنند. این وضعیت برای شهر تهران نیز مشابه بوده است، به‌ویژه آنکه مرکز ثقل بودن اقتصادی و سیاسی این شهر سبب شده تا پیچیدگی مشکلات مختلف با هم و با فرسودگی شهری، آن را در تنگنای بحرانی قرار دهند. در شهر تهران ۱۹۶ محله دارای حداقل یک بلوک فرسوده می‌باشند؛ این در حالی است که حدود ۶۵% از مساحت بافت‌های فرسوده مصوب شهر در ۵۶ محله در مناطق مرکزی و جنوبی شهر قرار گرفته است؛ این ویژگی به معنای تمرکز فضایی فرسودگی در برخی محدوده‌های شهر است.تجربه مداخله بخش عمومی در این شهر نیز موید خلاء ناشی از نبود چارچوب جامع و متوازن برای رویارویی با فرسودگی شهری است. بررسی اقدامات سازمان نوسازی شهر تهران نشان می‌دهد که اگرچه راه‌اندازی دفاتر تسهیل‌گری (خدمات نوسازی) مداخله متمرکز را به سمت برنامه‌ریزی و اجرا مبتنی‌بر گفتگو، مشاوره و مشارکت با اجتماع محلی سوق داده ‌است، اما عواملی همانند نبود چارچوب مناسب برای تعریف و اجرای اقدامات، تمرکز بر بعد کالبدی فضا و محدود نمودن فعالیت‌ها به نوسازی مسکن، به تولید محصولی ناقص و ناکارآمد منجر شده ‌است. بی‌توجهی به بهبود کیفیت محیط عمومی، عدم تامین خدمات و زیرساخت‌‌های مورد نیاز، عدم توجه به ضرورت تعادل در تامین نیازهای مختلف (همبستگی اجتماعی، توانمندسازی اقتصادی و بهبود محیط کالبدی) و افزایش جمعیت این محدوده‌ها می‌تواند این محدوده‌ها را به کانون مشکلات جدی‌تر و پیچیده‌تری تبدیل نماید. تداوم و تشدید مشکل فرسودگی شهری در شهر تهران با وجود همۀ مداخله‌های بخش عمومی، مسئلۀ آغازین شکل‌گیری پژوهش پایۀ کتاب پیش رو بوده است. فروکاستن این مشکل شهری چند بعدی به بعد کالبد و رویارویی پراکنده و همینطور بخشی با این مشکل، به ویژه در تهران، سبب شکل‌گیری این ایده شد که چارچوبی راهنما برای شکل نوین و ارتقاء یافته‌ای از چگونگی رویارویی با فرسودگی شهری در تهران تهیه شود. در این کتاب، چهارچوب راهنمایی برای مداخلۀ بخش عمومی در نواحی فرسودۀ شهر تهران، به ویژه و با محوریت سازمان نوسازی شهر تهران، ارائه شده است. این چهارچوب از یک سو متکی به یافته‌های نظری و تجربی در سایر کشورها است و از سوی دیگر متکی به تجربه‌های پیشین در ایران و شهر تهران و ترکیبی از آن‌ها را ارائه داده است. این چهارچوب شکلی هنجارین دارد که در ساختار اقتصاد سیاسی چیره در کشور و تنها با اعمال اصلاح و دگرگونی‌هایی در رویه‌ها و نهادهای موجود عمل می‌کند؛ و نه شکلی ریشه‌ای که نیازمند دگرگونی کامل ساختار و ارزش‌ها در بلندمدت است. این کتاب برآمد پژوهش پایه‌ای است که با هدف تبیین چارچوب محتوایی و روندکاری متناسب برای برنامه‌ریزی، مدیریت و اجرای برنامه‌های توسعه محلات دارای بافت فرسوده و ناکارآمد در شهر تهران، به سفارش سازمان نوسازی شهر تهران و مدیریت مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در بازه زمانی ۹۶-۱۳۹۴ تهیه شده است. با این حال در تبدیل آن پژوهش به کتاب برخی اطلاعات که بیشتر نشان‌دهندۀ ارتباط دروندادی- بروندادی پژوهش بودند جرح و تعدیل شدند. در سال ۱۳۹۶ برونداد این پژوهش به صورت پایلوت در چند محلّه فرسوده شهر تهران با مدیریت سازمان نوسازی شهر تهران، مبنای مداخله قرار گرفت تا با آزمون کیفیت این مداخله بتواند مبنای عمل به شکل گسترده برای تمامی محله‌های فرسودۀ شهر تهران باشد.