کتاب کورش یا ذوالقرنین قرآن و تورات نشر نی

تاریخ‌نگارانِ معاصر تاریخ ایران [باستان] را به سه دوره تقسیم می‌کنند: دورۀ نخست، دورۀ پیش از یورش اسکندر مقدونی. دورۀ دوم، دورۀ پارت‌ها که عرب آن را «عصر ملوک‌الطوائف» می‌نامد. دورۀ سوم، دورۀ ساسانیان. سرزمین ایران در دورۀ نخستِ تاریخ خود، به اوج مجد و افتخار می‌رسد. آن دوره درحقیقت با ظهورِخودِ کورش آغاز می‌شود، ولی دریغا که روزگار بر این دوره پرده افکنده، به‌گونه‌ای که ما نمی‌توانیم بی‌واسطه شناختی درست از آن به دست آوریم. بخش اعظم اطلاعاتی که ما از دورۀ یادشده داریم نه از طریق خود ایرانیان بلکه از سوی یونانیانِ هم‌عصرِ آنان به ما رسیده است؛ به‌گونه‌ای که اگر نوشته‌های یونانی نبود بدون شک افتخارآمیزترین و بزرگ‌ترین داستان مجد و عظمت ایرانِ باستان برای همیشه به فراموشی سپرده می‌شد. البته سیره‌نویسانِ عرب داستان ایرانی باشکوهی را به نام «تاریخ» برای ما بر جای گذاشتند؛ داستانی که در زمان‌های بعد، هومِرِ* ایران‌زمین، حکیم ابوالقاسم فردوسی آن را در قالب شعر ریخت و جاودانه کرد، ولی تمامِ اخباری که در شاهنامه این حکیم دربارۀ زمان پیش از یورش اسکندر آمده است، نه تاریخ، بلکه اسطورۀ صرف است. تاریخ با همان چشمی به اسطوره‌های ملی هند ــ مانند مهابهاراتا*، رامایانا* و اسطوره‌های یونان باستان یعنی ایلیاد* ــ می‌نگرد که به تاریخِ یادشدۀ ایرانیان. ازاین‌رو، همان‌طور که ما دربارۀ اساطیر کهن هند مانند مهابهاراتا، رامایانا و یا اساطیر یونانی مانند ایلیاد نمی‌توانیم چیزی را به‌جزم بگوییم، دربارۀ وجود حقیقی شخصیت‌های شاهنامه نیز نمی‌توانیم با قطع و یقین سخن بگوییم؛ یعنی نمی‌دانیم آنان به لحاظ تاریخی هم وجود داشته‌اند و یا این‌که ساخته و پرداختۀ اندیشه و افکار خودِ ایرانیان هستند. قهرمانانِ روزگارِ کهنِ ایران‌زمین مانند جمشید، ضحاک، رستم، اسفندیار، سام و نریمان جایگاه برجسته‌ای در قوۀ مخیّلۀ ما دارند، ولی نمی‌دانیم که آیا آنان در عالم واقع هم وجود داشته‌اند و یا این‌که جزء اسطوره‌های ملی و کهنِ ایران‌زمین‌اند. یکی از تراژدی‌های شگفت‌آور تاریخ بشری این است که سرزمینی بس بزرگ مانند ایران‌زمین، اخبارِ پرافتخارترین دورۀ زندگی خود را در لابه‌لای داستان‌های ملی خود گم می‌کند تا جایی که ما اکنون نمی‌توانیم در برگ‌نوشته‌های تاریخ رد و نشانی از آن بیابیم. گمانه‌زنی دربارۀ این‌که چنین اسطوره‌ای کی آغاز شده و در چه دوره‌ای توانسته به این گستردگی درآید، بسیار سخت است. در این میان، تنها یک چیز می‌تواند به‌روشنی به حل این مشکل کمک کند و آن اوستا کتاب دینی و مقدس زردشتیان است که مادۀ اصلی این اسطوره در آن فراهم آمده است؛ ماده‌ای که کم‌کم دگرگون می‌شود و پیوسته گسترش می‌یابد تا این‌که به‌شکل اسطوره‌ای کامل درمی‌آید. ازاین‌رو، در بخش‌هایی از اوستا که به دستمان رسیده است نام کسانی را می‌بینیم که در این اسطوره، شاهان پیشدادی* نامیده می‌شوند. شاید این مادۀ اصلی زمانی دراز وِرد زبان مردم بوده است تا این‌که به‌تدریج کامل می‌شود و وقتی در دورۀ ساسانی به اسطوره تبدیل می‌شود عنصر تاریخی آن در حماسۀ ملی‌اش رنگ می‌بازد. و آن هنگام که کتاب‌های پهلوی در ویرانیِ ناشی از حملۀ اسکندر به ایران از میان می‌رود این اسطوره جانشین تاریخی واقعی می‌شود. تاریخ‌نویسانِ عرب، زمانی که بر آن شدند تاریخ کهنِ ایران‌زمین را بنگارند، یگانه چیزی که یافتند همین اسطورۀ تدوین‌شدۀ عصر ساسانی بود. پس، آن دسته از کتاب‌های پهلوی مانند خدای‌نامه*، آیین‌نامه* و رستم‌نامه و اسفندیارنامه که حمزۀ اصفهانی*، ابن ندیم*، مسعودی* و دیگران نام برده‌اند و نیز کتاب‌هایی که به سِیَرِ پادشاهان ایران شهرت یافته‌اند حکایتی بیش از این اسطورۀ کهن نیست. این کتاب‌ها همگی به زبان عربی ترجمه شده است. همین مادۀ اسطوره‌ای را نخست ابوعلی بلخی* و سپس فردوسی به نام شاهنامه به نظم درمی‌آورَند. در زمان‌های بعد که اسطوره‌های پهلوی یافت می‌شوند و پژوهشگران سدۀ نوزدهم کتاب شاهنامه را با آن مطابقت می‌دهند به این نکته پی می‌برند که عرب‌ها اسطوره‌های پهلوی را با رعایت کاملِ امانتداری به زبان خود ترجمه کرده‌اند و فردوسی نیز به نوبۀ خود و با امانتداری کامل جامۀ زیبای نظم فارسی را بر تن آن پوشانده است.