کتاب سواد در نظریه و عمل نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

این کتاب نظریه بنیادین برایان استریت در حوزه سواد را تبیین می‌کند. نظریه مدل ایدئولوژیک در مطالعات بعدی استریت حوزه‌ای را با عنوان «مطالعات جدید سواد» شکل داده است. در این کتاب، برایان استریتِ انسان‌شناس، با تمرکز و ارجاع به مطالعات میدانی پیشین در حوزه سواد، مروری بر فرایندها و فعالیت‌های سواد از دیدگاه‌های مکاتب فکری مختلف دارد. وی در این بررسی، پارادایم سواد به‌مثابه «مهارت‌های خواندن و نوشتن»، «مهارت ذهنی»، «نماد پیشرفت و تمدن» و «سواد به‌مثابه مظهر عقلانیت» را به چالش می‌کشد و به‌درستی نشان می‌دهد سواد با تعریف رایج آن، دیدگاهی غربی و ابزاری جهت توسعۀ بیشتر و تربیت نیروی کار ماهرتر و چرخاندن چرخه‌های اقتصادی بوده است. وی با تأکید بر مطالعات میدانی خود روی فرایندهای سوادآموزی در «مکتب» در روستای چشمه در ایران، سواد را متأثر از بافت فرهنگی، اجتماعی و ایدئولوژیک افراد دانسته و شکل‌گیری انواع خاصی از دانش را متأثر از آن می‌داند؛ مدلی که وی آن را «ایدئولوژیک» نامیده و در تقابل با مدل قبلی «مستقل» قرار می‌دهد که سواد را امری قائم‌به‌ذات و فناوری ذهنی می‌انگارد. مطالعات میدانی استریت که این کتاب بدان تکیه دارد، و در فصل پنجم و ششم به‌خوبی تبیین شده، در روستای چشمه از توابع مشهد در خلال دهه ۱۹۷۰ میلادی انجام شده و بر مبنای مشاهدۀ دقیق فرایندهای سوادآموزی مکتب و نقش همزمانِ آن در چرخه کار و اقتصاد روستاست. بدین‌ترتیب این کتاب می‌تواند تصویر شفافی از فعالیت‌های مکتب و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی آن فعالیت‌ها برای اهالی روستا به دست دهد. ازآنجاکه به نظر می‌رسد کمتر مطالعه‌ای به ماهیت فرایندهای مکتب با رویکردی میدانی پرداخته است، این کتاب به‌ویژه می‌تواند برای دانشجویان، اساتید و علاقه‌مندان ایرانی بسیار جذاب بوده و دیدی روشنگرانه نسبت به شرایط اجتماعی ـ اقتصادی ایران بر پایه رشد درآمد نفتی، در ظهور مدارس مدرن در تقابل با مکتب و تأثیرگذاری هر‌یک از این دو بر سیستم‌های اقتصادی روستا را به دست دهد؛ همچنین از معدود منابعی است که گزارش و توصیف مفصلی را از تجربه سپاه دانش در ایران و پیامدهای آن به‌عنوان بخشی از فرایندهای سوادآموزی یونسکو به دست می‌دهد. در انتها، گزارش سمپوزیوم بین‌المللی سواد پرسپولیس که یونسکو همان سال‌ها در ایران برگزار کرده است و ماحصل آن مباحث، در همین دیدگاه در اختیار خواننده قرار می‌گیرد. تبیین رویکردها، فرایندها و مدل‌های متنوع سواد در دو مدل «مستقل» و «ایدئولوژیک» به‌عنوان دو مدل فراگیر ازاین‌جهت قابل توجه است که اسطوره سواد و عقلانیت و سواد به‌مثابه توانمندی ذهنی، در پاسخگویی به چالش‌های دانش‌آموزان در یادگیری ناتوان باقی می‌ماند. در عوض، فهم سواد به‌عنوان امری برخاسته از کنش‌های فردی در بستری اجتماعی امکان پرداختن به لایه‌های عمیق‌تر فرایندهای آموزشی را فراهم می‌آورد.