کتاب میرزا ملکم خان ناظم الدوله و نظریه پردازی مدرنیته ایرانی حجت الله اصیل نشر انتشارات کویر

برخورد جدی ایرانیان با تمدن نوین غرب با جنگ‌های ایران و روس آغاز شد. تا آن هنگام، آشنایی با جهان غرب، محدود به آمد و شد نمایندگان اندک شمار سیاسی و جهانگردان و بازرگانان غربی بود. ایرانیان نیز به کشورهای اروپایی بسیار کم سفر می‌کردند و اگر مشاهداتی داشتند، در سطح جامعه پژواک چندانی نداشت. جنگ ایران و روس، ایرانیان را نخست با چهره خشن مدرنیته آشنا کرد. برتری ارتش بسامان و مدرن غربی چنان بود که عباس‌میرزا درباره آن گفته بود «یک مشت سرباز اروپایی دسته‌های سپاه مرا با ناکامی مواجه ساخته.» این برتری، گردانندگان امور سیاسی و نظامی کشور را متوجه ضعف بنیادی نظام سنّتی کرد. دیگر آنچه پیروزی می‌آفرید، نه ارزش‌های پهلوانی گذشته و آیین رزمی شاهان و سپهسالاران سلف که دانش راهبردی و فنون تازه جنگی بود که در دانشگاه‌ها آموخته می‌شد. دشمن از این دانش و فن برخوردار بود و ایرانیان از آن ناآگاه. شکست دربرابر سپاهیان روس تأثیری ژرف بر اندیشه و روحیه ایرانیان داشت. از یک‌سو آنان با روابط بین‌الملل و دیپلماسی نوین آشنا شدند، و ایران به‌ عنوان مهره‌ای حساس در مسأله شرق در مرکز توجه سیاست جهانی قرار گرفت.