کتاب ادیسهٔ راست نشر چرخ

بیست و دوم خرداد ۱۳۲۰ کریم سنجابی، رئیس ادارۀ کل آمار و بررسی‌های وزارت دارایی، در خلال نامه‌ای اداری به عباس‌قلی گلشائیان، کفیل وزارت‌خانه، نوشت: «به مناسبت جنگ کنونی اروپا و تغییراتی که بالنتیجه در وضع بازرگانی بسیاری از کشورها حاصل شده گزارشی در خصوص تأثیر جنگ در وضع بازرگانی خارجی ایران تهیه گردیده که برای ملاحظهٔ جناب‌عالی به پیوست تقدیم…» می‌شود. طی ماه‌های قبلی، بنا بر برخی ارزیابی‌ها در سطح بین‌المللی، پیش‌بینی می‌شد که ایالات متحدۀ امریکا و ژاپن به جنگ وارد خواهند شد. خصوصاً از اوایل بهار نیز، طبق برخی گمان‌زنی‌ها در سطح ملی، حدس زده می‌شد شوروی با موافقت آلمان به ایران حمله خواهد کرد. گسترش جنگ برای خیلی‌ها اجتناب‌ناپذیر جلوه می‌کرد. نیاز فزایندۀ سازمان‌های اقتصادی دولت به بررسی تأثیر جنگ بر تجارت خارجی ایران از همین فضای تیره‌وتار نشئت می‌گرفت. میزان و نوع واردات و صادرات بر متغیرهای کلیدی اقتصاد کلان کشور، نظیر بیکاری و سطح قیمت‌ها و ارزش پول ملی، تأثیر چشم‌گیری داشت، اما شناخت چنین تأثیرگذاری‌هایی در گرو بررسی تجربی نوع و شدت تأثیرپذیری تجارت خارجی کشور از وضعیت جنگی در سطوح گوناگون منطقه‌ای و بین‌المللی بود. گزارش ارسالی رئیس ادارۀ کل آمار و بررسی‌ها پاسخی به همین نیازِ عاجل بود.

اصلی‌ترین گزارش‌های رسمی منتشرشدۀ وقت دربارۀ تجارت خارجی کشور عمدتاً منحصر بود به مساعی بانک ملی ایران و ادارۀ کل گمرک که زیرمجموعهٔ وزارت دارایی به حساب می‌آمد. مجلهٔ بانک ملی ایران از بهمن‌ماه ۱۳۱۲ بی‌وقفه منتشر می‌شد و بازرگانی خارجی کشور را در هر شماره‌اش به تصویر می‌کشید. در اواخر بهار ۱۳۲۰ جدیدترین شماره‌اش مشخصاً تجارت خارجی ایران طی سال‌های ۱۳۱۷ الی ۱۳۱۹ را به تصویر کشیده بود. مجلهٔ گمرک ایران نیز که از سال ۱۳۰۸ مستمر منتشر می‌شد حاوی داده‌هایی پرشمارتر اما ریزتر بود. در اواخر بهار ۱۳۲۰ جدیدترین شماره‌اش، به سیاق معمولِ سال‌های پایانی این دهه، ریزِ آمار کالاهای صادره و وارده را مشخصاً برای بهمن‌ماه ۱۳۱۹ به دست داده بود. بااین‌حال، هر دو نشریه، به‌رغم انتشار آمارهای فراوان دربارۀ صادرات و واردات کشور، عمدتاً فاقد تحلیل‌های مستدل و مستحکم و مکفی دربارۀ نوع و درجهٔ اثرپذیری تجارت خارجی ایران از پدیدۀ جنگ بودند.

-از متن کتاب-