کتاب کوچ در پی کار و نان نشر چرخ

رعایای بلازدهٔ روستاهای آذربایجان در ابعاد وسیع تدریجاً به شهرهای آذربایجان کوچ می‌کردند، اما شهرهای آذربایجان نیز که از قضا مشکلات خودشان را داشتند با حضور رعایای پریشان به گردابِ وضع به‌مراتب وخیم‌تری می‌افتادند. مدت‌های مدید بود که شهرهای آذربایجان آماج هجوم سلسله‌ای از لطمه‌های فرساینده قرار گرفته بودند: فشارِ صدمه‌های ناشی از اشغالگری‌های ارتش‌های بیگانه در خلال جنگ جهانی اول، از‌ کف دادن امتیاز تبریز در نقش پایتخت دوم مملکت در گذار از سلسلهٔ قاجاریه به سلطنت پهلوی، کم‌توجهی نسبی حکومت مرکزی در ایام سلطنت رضاشاه، چشیدن طعم تلخ اشغالگریِ تقریباً پنج‌سالهٔ قشون روسیهٔ شوروی در خلال دورهٔ جنگ جهانی دوم، آشفتگی‌های ناشی از برآمدن حکومت فرقهٔ دموکرات آذربایجان، تهاجم قوای نظامی حکومت مرکزی برای اعادهٔ سیطرهٔ سیاسی‌اش بر آذربایجان، اختناق حکومت نظامیان پس از سقوط حکومت فرقهٔ دموکرات آذربایجان. این سلسله از رویدادهای تاریخی برای اوضاع اقتصادی شهرهای آذربایجان پی‌آمدهای ویرانگری را رقم زده بود.

واپسین سال‌های دههٔ بیست خورشیدی که دررسید، کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولیدی در شهرهای آذربایجان دچار بحران اقتصادی عمیقی بودند. قسمت اعظم کارگاه‌های پارچه‌بافی به‌ناچار تعطیل شده بود. اداره‌ای محلی در سال ۱۳۲۹ برآورد می‌کرد که «در کلیهٔ آذربایجان متجاوز از بیست‌هزار دستگاه پارچه‌بافی… بیکار مانده‌اند.» علت اصلی عبارت بود از واردات پارچه‌های مشابه خارجی و خصوصاً «امریکایی» به آذربایجان. عدم‌تعادل در امر واردات پارچه به از دست رفتن بازار فروش پارچه‌های آذربایجانی و ازاین‌رو کاهش شدید سطح تولید و نهایتاً تعطیلی بخش اعظم کارگاه‌های پارچه‌بافی در آذربایجان انجامیده بود.

بحران از همین مجرا به کارخانه‌های نخ‌ریسی و ریسندگی سرریز کرده بود. «کارخانجات تولید نخ از سال ۲۷ به این طرف به علت عدم‌مصرف نخ در پارچه‌بافی نتوانستند محصول خود را به فروش برسانند و امروز [تابستان ۱۳۲۹] مقادیر زیادی محصول در انبارهای کارخانجات و شرکت‌ها بر روی هم انباشته شده و حتی به قیمت کم‌تر از قیمت تمام‌کرد نیز خریدار ندارد.»

معضل کارخانه‌های نخ‌ریسی به فقدان تقاضای نخ توسط کارگاه‌های پارچه‌بافی تعطیل‌شده منحصر نمی‌شد. به‌تازگی بر اثر صدور پنبهٔ داخلی به خارج از کشور مشخصاً تقاضای تجار صادرکنندهٔ پنبه در تهران رو به افزایش گذاشته بود و هم کمبود پنبه و هم صعود شدید قیمت پنبه را رقم زده بود. کارخانه‌های نخ‌ریسی آذربایجان هم در تهیهٔ پنبهٔ موردنیاز خود با مشکل مواجه بودند هم از افزایش شدید قیمت پنبه زیر فشار قرار داشتند.

-از متن کتاب-