کتاب مجموعه مقالات همایش روابط دولت و ملت در ایران محمدحسین پناهی نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

ایران جغرافیای استراتژیک و اقتصاد معیشتی ویژه‌ای دارد که آن را در میان سایر کشورها متمایز ساخته است. چنین ویژگی خاصی باعث شده تا در این منطقه از جهان، گروه‌های اجتماعی فراگیر و پایدار در مقیاس بزرگ شکل نگیرد و بنابراین، حکومت‌ها معطوف به گروه‌های خاص بوده و رابطه‌ای گسسته و مبتنی بر اعمال زور با جامعه ملی داشته باشند. براین‌اساس، فرصت شکل‌گیری نهادهای اجتماعی فراتر از خانواده و نظام خویشاوندی و قومی و قبیله‌ای فراهم نشده است. با این‌وصف، خصوصا در دوران مدرن، اگرچه پایبندی به هنجارهای اجتماعی درون‌گروهی بالا وجود داشته، اما هنجارهای در مقیاس ملی به‌ویژه در شکل قانون فاقد وجاهت اجتماعی بوده و عمدتا با مداخله و اعمال زور همراه بوده است. درعین‌حال نوعی بیگانگی در عرصه عمومی وجود داشته و مانع اعتماد اجتماعی میان مردم با یکدیگر، مردم با دولتمردان و مردم با نخبگان سیاسی و اجتماعی بوده است. البته این بی‌اعتمادی به سایر نهادهای اجتماعی جدید مانند احزاب، صنوف، انجمن‌ها و تشکل‌های سیاسی و اجتماعی نیز سرایت یافته است. داده‌های پیمایش‌های اجتماعی نیز از ضعف اعتماد اجتماعی سازمانی، نهادی و تعمیم‌یافته حکایت دارد. در چنین شرایطی زمینه ریاکاری، شایعه‌باوری، توطئه‌باوری، دم‌غنیمتی، فرصت‌طلبی، عدم اعتقاد به‌کار جمعی، فردگرایی افراطی و روحیه سازمان‌گریزی، رواج یافته و ضمن سست شدن تدریجی نهاد دولت و عدم کارآمدی آن، شکاف دولت و ملت را تشدید می‌کند. بااین‌وصف، اگرچه ممکن است در آغاز هر دولت جدید، عمدتا به‌دلایل امنیتی سرزمینی، اقبال عمومی نسبت به آن وجود داشته باشد، اما زمینه‌های پیش‌گفته به‌تدریج از اعتبار آن در جامعه می‌کاسته و شکاف دولت و ملت را تشدید می‌نموده است. البته توصیف وضعیت جامعه ایران به‌معنای جبر تاریخی نیست. با درک واقع‌بینانه چنین مکانیزم‌هایی می‌توان راه‌های فائق آمدن بر آن را شناخت و به‌کار بست.