کتاب زمینه ها، عامل ها و پیامدهای تحول در سیاست خاورمیانه ای روسیه الهه کولایی نشر انتشارات دانشگاه تهران

موضوع فروپاشی اتحاد شوروی و پیامدهای داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی آن از مهمترین رخدادهای دهۀ پایانی قرن بیستم به‌شمار آمده است. با تجزیۀ اتحاد شوروی، رهبران جدید روسیه سیاست همگرایی و همسازی با غرب، به‌ویژه با ایالات متحد را دنبال کردند. برای غرب‌گرایان روسیه، پرکردن شکاف تکنولوژیک با غرب و تأمین نیازهای سرمایه‌ای این کشور، آن هم در دهۀ ۱۹۹۰ که بهای منابع انرژی در بازارهای جهانی پایین بود، اولویتی اساسی برای این کشور بود. آنها در پرتو این اولویت‌گذاری روابط با کشورهای پیرامون و منطقۀ خاورمیانه را در رتبه‌های توجه کمتر قرار دادند. در متن این رویکرد، روابط با جمهوری اسلامی ایران نیز تحت‌تأثیر جهت‌گیری‌های منفی از سوی اروپا و امریکا قرار گرفته بود. بر همین اساس متحدان خاورمیانه‌ای دوران جنگ سرد نیز از توجه زیادی برخوردار نبودند. درمورد این موضوع، در نزدیک به سه دهۀ گذشته، کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری نوشته و منتشر شده است. در این زمینه ادبیات پژوهشی بسیار ارزشمندی در زبان‌های خارجی شکل گرفته است. در زبان فارسی نیز مقاله‌ها و گزارش‌های پژوهشی بسیاری درمورد این رخداد و پیامدها و آثار آن تولید شده است. در سال ۱۳۸۶ کتابی در دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران تهیه و تألیف شد که براساس یک طرح پژوهشی درمورد روسیه و اسرائیل بود. پیش از آن نیز در دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امورخارجه، نگارنده طرحی پژوهشی درمورد سیاست خاورمیانه‌ای روسیه به انجام رسانده بود. توجه به این موضوع در این واقعیت ریشه داشت که بسیار زود (در حدود سه سال پس از فروپاشی اتحاد شوروی) آشکار شده بود که روسیه و آمریکا نمی‌توانند به روابط نزدیک و همگرا در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای ادامه دهند. نظام کمونیستی فروپاشیده بود؛ حتی رهبران غرب‌گرا در کرملین به‌زودی ناچار شدند به واقعیت‌های ژئوپلیتیکی توجه کنند. توجه به این عوامل با نشستن یوگنی پریماکف بر مسند وزارت امور خارجه روسیه ابعادی مهم و غیرقابل‌چشم‌پوشی پیدا کرد. روسیه بسیار زود به مرکز و غرب آسیا بازگشت و جنبه‌های گوناگون سیاست خاورمیانه‌ای خود را بازسازی کرد. در این دوره انگیزه مهمی که بسیار تأثیرگذار بود عوامل اقتصادی و نیازهای مالی روسیه بود که به ملاحظات ژئوپلیتیکی اضافه شد. از نیمۀ دهۀ ۱۹۹۰ همراه با بازسازی سیاست روسیه در غرب آسیا، روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران نیز به‌گونه‌ای فزاینده گسترش یافت، هرچند نوسان‌ها و فراز و نشیب بسیار در این روابط ایجاد شده است. درمورد این روابط و تحول در نگرش روسیه به ایران، کتاب نگارنده (نشر جهاد دانشگاهی تهران) در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است. روابط با ایران در شرایطی پرتناقض، همراه با گسترش روابط روسیه و اسرائیل، جنبه‌ای پایدار، هرچند پرنوسان، داشته است. روابط دولت روسیه با یهودیان در این کشور، در طول تاریخ این کشور با دگرگونی‌های بسیاری روبه‌رو بوده است. جایگاه یهودیان در جامعۀ روسیه و موقعیت آنان در دورۀ اتحاد شوروی از مسایل مهم سیاسی ـ اجتماعی در این کشور بوده است. این موضوع در روابط اتحاد شوروی با ایالات متحد و نیز کشورهای اروپایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. درواقع موضوع آزادی مهاجرت برای یهودیان به اسرائیل در این دوره همواره به‌عنوان معیاری برای سنجش میزان رعایت حقوق بشر در اتحاد شوروی برآورد می‌شد. سیاست‌های اصلاحی گورباچف این روند را به‌طور اساسی دگرگون کرد، تا آنجا که اینک حدود یک‌پنجم مردم اسرائیل را شهروندان پیشین اتحاد شوروی تشکیل می‌دهند. اگر بتوانیم ملاحظات سیاسی ـ اقتصادی را کنار بگذاریم، این واقعیت تأثیری عمیق و پایدار بر روابط روسیه با اسرائیل داشته است. انگیزۀ تألیف و تدوین کتاب تحول در سیاست خاورمیانه‌ای روسیه از آنجا شکل گرفت که موجودی کتاب "علل و پیامدهای توسعۀ روابط روسیه و اسرائیل" در نیمۀ دهۀ ۱۳۸۰ از میان برده شد. نگارنده، با گردآوری مقاله‌های جدیدی که درمورد سیاست روسیه در خاورمیانه، با ادامۀ پژوهش در این زمینه آماده و منتشر کرده بود و نیز اضافه کردن منابع جدید علمی به مطالبی که پیشتر منتشر شده بود، همچنین با به‌روز کردن مطالب کتاب پیشین و مقاله‌های منتشرشده، این کتاب را برای درک بهتر تحولات سیاست روسیه در غرب آسیا و به‌ویژه روابط آن با جمهوری اسلامی ایران برای صاحب‌نظران، پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند، تألیف و تنظیم کرده است. در این زمینه، به شکل‌گیری روابط روسیه با حماس، نومنطقه‌گرایی در روابط ایران و روسیه در اوراسیا و نیز اقدام نظامی روسیه در سوریه می‌توان اشاره کرد. بیژن عارف، دانش‌آموختۀ رشته مطالعات منطقه‌ای، در پژوهش و گردآوری مطالب جدید و دکتر حمیدرضا عزیزی، استادیار دانشگاه شهید بهشتی، در به‌نتیجه‌رساندن این تلاش علمی همراهی تأثیرگذاری داشته‌اند. همچنین پیمان کاویانی‌فر از پژوهشگران پرتلاش مرکز مطالعات اوراسیای مرکزی برای نهایی‌سازی متن همکاری کرده است. امین نایینی، دانش‌آموختۀ مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران، نیز در گردآوری اطلاعات و داده‌های این کتاب همکاری داشته است. هدف اصلی نگارنده افزایش و تعمیق بررسی جنبه‌های مختلف دگرگونی در سیاست خاورمیانه‌ای روسیه، به‌ویژه گسترش روابط روسیه با اسرائیل در دوره پس از فروپاشی اتحاد شوروی و پیامدهای آن برای جمهوری اسلامی ایران بوده است. اهمیت این موضوع به روابط ایران با روسیه و نیز روابط روسیه با اسرائیل و آثار و پیامدهای آن بر روابط روسیه با ایران مربوط می‌شود. امید است که تصمیم‌گیرندگان و مجریان حوزه سیاست و روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز، با مطالعۀ این کتاب، برای تأمین منافع مردم ایران بهتر و کارآمدتر سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اقدام کنند. الهه کولایی، استاد دانشگاه تهران