کتاب جستارهایی پیرامون مسائل دریای خزر نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

حفاظت محیط زیست رکن اصلی توسعۀ پایدار است که از دهه‌های پیش در کشورهای پیشرفتۀ جهان مطرح شده است. در سال‌های اخیر نیز برنامه‌ریزان توسعه در کشورهای جنوب آن را مورد توجه قرار داده‌اند. این توجه روزافزون از تجربۀ بشر در قرن‌های گذشته ناشی می‌شود که پیشرفت سریع صنعت، بهره‌برداری گسترده از معادن، مخازن و منابع طبیعی، ایجاد مناطق و قطب‌های صنعتی، گسترش شهرنشینی، توسعۀ کشاورزی جدید با تولید نسبی بالا، گردشگری و مانند آن، خسارت‌های گاه جبران‌ناپذیری را در آب و خاک برجا گذاشته است. آسیب‌های زیست‌محیطی وارد آمده بر کرۀ زمین، به سبب تراکم جمعیت و فعالیت‌های انسانی، در مناطق ساحلی بسیار شدید‌تر و گسترده‌تر بوده است. دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچۀ روی زمین، نه‌تنها به‌سبب ژئوپلیتیک، بلکه به‌دلیل داشتن اکوسیستم ویژه، اهمیت زیست‌محیطی بسیار دارد. همین موضوع و ارزش اکولوژیک دریاچۀ خزر سبب شده، باتوجه به چالش‌های فراوانی که فراروی کشورهای حاشیه دریای خزر قرار دارد، کشورهای منطقه برای حفظ محیط زیست این محدودۀ آبی وسیع به توافق برسند. شرایط ویژه این منطقۀ ژئواستراتژیک که پس از فروپاشی شوروی، اهمیت آن بیشتر شده، همچنین با گسترش فعالیت‌های نفتی و شرایط اجتماعی ناشی از تراکم جمعیت در کناره‌های دریای خزر و گسترش مراکز مسکونی، به‌ویژه در سواحل جنوبی وضعیت مهمی را فراهم آورده است. برخلاف چالش‌های جدی و تعارض‌های آشکار و پنهان، زمینه‌های تفاهم و همکاری منطقه‌ای را در میان پنج کشور ساحلی فراهم شد. نتیجۀ این تفاهم، شکل‌گیری کنوانسیون تهران است. پنج کشور ساحلی دریای خزر با آگاهی از تخریب محیط زیست دریای خزر در اثر آلودگی‌های ناشی از منابع مختلف فعالیت‌های انسانی از جمله تخلیۀ مواد مضر، خطرناک، مواد زائد و دیگر آلودگی‌های ناشی از منابع دریایی و منابع مستقر در خشکی، با تصمیم راسخ در حفظ منابع زندۀ دریای خزر برای نسل‌های حاضر و آینده، با آگاهی به ضرورت تضمین زیان‌آور ‌نبودن فعالیت‌های مستقر در خشکی برای محیط زیست دریای خزر، با توجه به خطرهای ناشی از نوسان‌های سطح آب که محیط زیست دریای خزر، ویژگی‌های اکولوژیک منحصر به فرد آن را تهدید می‌کند، با تأکید بر اهمیت حفاظت از محیط زیست دریای خزر، با تایید اهمیت همکاری میان دولت‌های ساحلی خزر با سازمان‌های بین‌المللی مربوط و با هدف حفاظت و نگهداری محیط زیست دریای خزر، کنوانسیون تهران را امضا کردند. -قسمتی از متن کتاب-