کتاب مارکس در واپسین سال ها (1883 1881 ) نشر چشمه

از هنگام وقوع تازه‌ترین بحران سرمایه‌داری در سال ۲۰۰۸، کارل مارکس دوباره باب روز شده است. برخلاف پیش‌بینی‌های پس از سقوط دیوار برلین مبنی‌بر این‌که مارکس برای همیشه به بوته‌ی فراموشی سپرده می‌شود، ایده‌هایش بار دیگر موضوع واکاوی، شرح‌وبسط و مباحثه قرار گرفته است. بسیاری شروع کرده‌اند به طرح پرسش‌های جدید پیرامون متفکری که اغلب به‌غلط او را با «سوسیالیسم واقعاً موجود» یکسان می‌دانستند و بعد از ۱۹۸۹ بدون تعارف نادیده گرفته شد. روزنامه‌ها و مجلات معتبر با مخاطبانی گسترده مارکس را نظریه‌پردازی کاملاً مناسب روز و آینده‌نگر توصیف کرده‌اند. او اکنون، تقریباً در همه‌جا، مضمون درس‌های دانشگاهی و کنفرانس‌های بین‌المللی است. ‌نوشته‌هایش، که بازچاپ یا در ویراست‌های جدید منتشر شده‌اند، بار دیگر در قفسه‌ی کتاب‌فروشی‌ها ظاهر شده‌، و بررسی آثارش، پس از دست‌کم بیست سال غفلت، شتابی فزاینده گرفته است؛ مطالعاتی که گاه به نتایج مهم و بی‌سابقه‌ای‌ رسیده‌اند.(۱) ازسرگیری انتشارِ آثار کامل مارکس و انگلس (MEGA²)، ویراست تاریخی ـ انتقادی تمامیِ آثار مارکس و انگلس، برای ارزیابیِ مجدد سراسری آثار مارکس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. تاکنون ۲۶ مجلد از آن منتشر شده و سایر مجلدات در دست آماده‌سازی است. این مجلدات حاوی نسخه‌هایی جدید است از برخی آثار مارکس (مانند ایدئولوژی آلمانی)، تمامِ دست‌نوشته‌های مقدماتی سرمایه، نامه‌های ارسالی‌ (همراه گزیده‌ای از نامه‌های دریافتی) در خلال دوره‌های مهم زندگی‌اش، و همچنین حدود دویست دفتر شامل گزیده‌ی آثاری که مارکس مطالعه کرده بود و تأملاتی که آن مطالعات برانگیخته بود. این دفترها کارگاه نظریه‌ی انتقادی مارکس را شکل می‌دهند، و به ما خط سیر پیچیده‌ی اندیشه‌‌‌ی او و منابعی را نشان می‌دهند که بر مبنای آن‌ها ایده‌هایش را بسط داد. این مطالب، که بسیاری از آن‌ها تنها به‌آلمانی موجود است و از این‌رو به حلقه‌ی کوچکی از پژوهشگران محدود مانده، نویسنده‌ای را به ما نشان می‌دهد بسیار متفاوت با کسی که بسیاری از منتقدان یا پیروان خودخوانده برای مدتی مدید به ما معرفی کرده‌اند. در واقع، یافته‌های متنی جدید در MEGA² این امکان را فراهم کرده که بگوییم، از بین کلاسیک‌های اندیشه‌ی سیاسی و فلسفی، مارکس نویسنده‌ای است که سیمای او در سال‌های اخیر بیش‌ترین تغییر را کرده است. دورنمای سیاسی به دنبال فروپاشی اتحاد شوروی کمک کرد تا مارکس از نقش مترسکِ دستگاهی دولتی‌ که به او نسبت داده می‌شد رها شود. از این‌رو پیشرفت‌های پژوهشی، در کنار شرایط سیاسی متفاوت، حاکی است که ازسرگیری تفسیر اندیشه‌ی مارکس پدیده‌ای بی‌شک ادامه‌دار خواهد بود. به احتمال زیاد، بخش قابل‌توجهی از این علاقه به مارکس بر دوره‌ی نهایی تفسیرهای نظریِ او، یعنی بر مارکس در واپسین سال‌ها، متمرکز باشد. بررسی کنونی نیز، که به ‌قصد ارائه‌ی یک زندگی‌نامه‌ی فکری نوشته شده، با پژوهش منحصراً نظریِ اندیشه‌ی مارکس دنبال و تکمیل خواهد شد. واکاویِ دست‌نوشته‌های سال‌های پایانی زندگی مارکس این افسانه را رد می‌کند که او کنجکاویِ فکری‌اش را درآن زمان از دست داده و از کار دست شسته بود. در واقعیت، او نه‌تنها به پژوهش خود ادامه داد، بلکه آن را به رشته‌های دیگری نیز گسترش داد.