کتاب تاریخ حقوق جلد 1 نشر دانشگاه امام صادق (ع)

تاریخ حقوق از دو واژه «تاریخ» و «حقوق» تشکیل شده است. درباره واژه تاریخ گفته‌اند که: تاریخ از نظر لغوی از ماده ارخ (با فتح یا کسر همزه) گرفته شده است و گفته‌اند که: ارخ به معنی بچه گاو وحشی است و روشن است که هیچ مناسبت قابل توجیهی بین معنی تاریخ و بچه گاو وحشی وجود ندارد. برخی گفته‌اند: که ارخ به معنی زمان است و تاریخ به معنی تعیین زمان می‌باشد. برخی گفته‌اند:‌ که تاریخ مقلوب تأخیر است و به معنی غایت و پایان است. نظر دیگری هم هست، که واژه تاریخ را عربی نمی‌داند، بلکه آن را معرب «ماه روز» فارسی می‌داند و این نظر قابل قبول‌تر به نظر می‌رسد. در این‌باره داستانی تاریخی وجود دارد، که خلاصه آن ذیلاً می‌آید. در زمان عمر خلیفه دوم، چکی را نزد وی آوردند که ظرف پرداخت آن، ماه شعبان بود. عمر گفت: کدام ماه شعبان؟ آیا این ماه شعبان که در آن هستیم یا ماه شعبان آینده؟ لذا اصحاب را جمع کرد و از ایشان خواست تا مشکل تاریخ را حل کنند. اصحاب گفتند: باید مشکل تاریخ را توسط ایرانیان حل کنیم. لذا «هرمزان» را حاضر کردند و او گفت: ما ایرانیان، «ماه روز» داریم، یعنی حساب ماه‌ها و روز‌ها را به‌وسیله آن نگاه می‌داریم و آن را برای اعراب توضیح داد. اعراب همان را پذیرفتند و عربی کردند. و واژه «مورخ» را از آن گرفتند و مصدر آن را «تاریخ» قرار دادند . (مورخ به صیغه اسم مفعول هنوز در زبان فارسی رایج است)... و چون یگانه وقتی که از هر شبهه دور بود، زمان هجرت پیامبر (ص) به مدینه بود که در روز دوشنبه، هشتم ربیع بود. همان را مبداء تاریخ اسلامی قرار دادند و نیاز‌های خود را با همین تاریخ رفع می‌نمودند. این واقعه در سال ۱۷ هجری اتفاق افتاد. ولی مرحوم استاد محمود شهابی در کتاب «ادوار فقه» و به مناسبت ذکر سندی تاریخی و به نقل از کتاب «مجمل‌التواریخ» مطلبی را آورده که جالب و قابل ذکر است. آن مرحوم سندی را در مورد آزادی سلمان پارسی از بردگی «عثمان الاشهل» یهودی به املای پیامبر (ص) و خط علی (ع) و مهر صحابه معروف آورده که تاریخ آن جمادی الاولی سال اول هجری است و عهدنامه‌ای را برای خاندان «سلمان» که در فارس ساکن بودند. از همان منبع آورده که مانند: سند اول به املای پیامبر (ص) و خط علی (ع) و مهر صحابه و به تاریخ رجب سال نهم هجری است و این دو سند نشان می‌دهند که یقیناً هجرت پیامبر (ص) به مدینه به‌عنوان مبداء تاریخ مسلمین، توسط خود پیامبر (ص) صورت گرفته است. دلیل دیگری که این موضوع را قطعی می‌کند تصریح تاریخ طبری است، که می‌گوید: «و لما قدم رسول‌الله(ص) المدینه امر بالتاریخ فکانوا یورّخون بالشهر و الشهرین من مقدمه الی ان تمّت السنه» و پس از آن طبری قولی را که تعیین تاریخ هجری در زمان عمر می‌داند ضعیف می‌شمارد.