کتاب برای تو که می‌خوانی
۱۵۰ تصنیف آموزشی بر پایه‌ی چیدمان دستگاهی

کوتاه نوشتی پیرامون خواندن

هنگامی که از آواز سخن به میان می آوریم آنچه نخست در یاد ما نقش می بندد، شعر است. شعر در کشور ما از بن مایه های ادبیات پارسی است و بسیاری از پژوهشگران جهان برای آنکه رنگ و مایه ادبی و پیام حکمت گونه به آثار خویش ببخشند و عیار کار خویش را بالا ببرند از اشعار بزرگان ما در نگارش خود بهره ها برده اند. به ویژه که در آواز که آهنگ رستاخیزی کرده تا شعر به گونه ای درخشان به گوش جان شنونده برسد. در این باره که موسیقی خود آوایی دارد و شعر خود سخنی، بسیار بزرگان به آن پرداخته اند اما برای ما آنچه درست است این خواهد بود که اگر این دو دست در دست هم دهند شکوفایی به ارمغان خواهند داشت که به آن آواز می گوییم.
آنچه ایرانیان از دیرباز دوست داشته اند اشعاری است که با کمک موسیقی درست خوانی شده اند و از ورای آن رنگ و بوی حکمت ایرانی که سرشار از پند های گران سنگ است به گوش برسد. از دیدگاه آنان مردان و زنانی که در این کار با دشواری به آموختن فن و هنر خواندن پرداخته اند بسیار ارزشمند هستند و از بین خوانندگان آواز کسی بیشتر به دل می نشست که درست خوانی، موسیقی شناسی، وزن شناسی و فن سخن گویی بهتری می داشت.
در این کتاب در پی پژوهش نبوده ایم و بیشتر نگارش ها را به گونه دانش آغازین راه آورده ایم اما آنچه که باید بدانید این است که برای خواندن درست باید به این واژگان اندیشید:

*برگزیدن شعر
*همراه شدن درست شعر و موسیقی
*آفرینش و نوآوری

هر کدام از این واژگان خود زمان زیادی خواهد برد تا خواننده بتواند به کارآزمودگی برسد.ولی بگونه کلی می توان گفت که برای رسیدن به این بخش باید راه را از ابتدا درست برگزید:
ابتدا برگزیدن آموزگاری است که از توان و دانش آموزگاری برخوردار باشد و بتواند با بهره گیری از تکنیک های آموزشی آوایی و شنیداری صدای شما را از بَم ترین تا زیر ترین نت به زیبایی و نیرومندی برساند و گوش موسیقی شما را آموزش دهد تا به هماهنگی با نت شنیده شده خو بگیرد.

تکنیک هایی که می بایست برای خواندن آموخت:

- نفس گیری
- ورزش های قوی شدن دیافراگم
- تئوری موسیقی
- سُلفِژ
- وزن خوانی
- همراه خوانی با ساز
- فراگیری تکنیک های خواندن
- بازخوانی از خوانندگان درست خوان

سپس می بایست به تمرین و بازخوانی کار خوانندگان درست خوان پرداخت تا فن و هنر بکار برده آنان را آموخت که گفته اند کار نیکو کردن از پر کردن است. این بخش یکی از مهمترین بخش ها در خوانندگی است. به یاد دارم در کارگاه های آموزشی که در پیشگاه استاد محمد رضا شجریان به آموختن می گذراندم ایشان می گفتند: خواننده آنقدر باید تقلید کند، تقلید کند،تقلید کند تا بتواند تقلید نکند.
به گونه ای نیز می توان گفت که در کشور ما پس از گذشت سالیانی دراز و با نگاه به پر فراز و نشیب بودن تاریخ موسیقی در دوره های گوناگون آواز ایرانی چند شاخه دارد:
آواز خوانی: خواندن اشعار شاعران برجسته با ملودی موسیقی های برجا مانده که به آن ردیف آوازی می گوییم.
تعزیه خوانی: خواندن موسیقی مذهبی، نوحه، تعزیه، مناجات و اذان و...
تصنیف خوانی: خواندن اشعاری که دارای ریتم و آهنگ های کوتاه هستند که در نوشتارهای کهن ایران به نقش، نقشین، صوت، غزل،ترانه، ریخته، پیشرو و سربند شناخته می شوند.امروزه این شاخه نیز خود به شاخه های دیگری بخش می شود که موسیقی کلاسیک ایرانی ، موسیقی بومی یا محلی، موسیق پاپ و... از این دسته اند.
در پایان این نکته گفتنی است که برای هنرجوی پیرو این راه آموزش تنها راه درست است و همچنین داشتن صدایی نیرومند، بدنی سالم، رنگ صدا، نگرش به ادبیات پارسی و درست خوانی شعر، دانش و تئوری موسیقی، آفرینش و نو آوری، بیان درست واژگان، وزن خوانی و از همه بیشتر تمرین و تمرین را در دستور کار خود بگذارد تا از دیگران پیشی بگیرد.

گستره صوتی انسان گوناگون است برخی بَم و گروهی زیر می خوانند:

سُپرانو - soprano : زیرترین گونه از آوای بانوان
متسو سپرانو - metsu soprano :  بین سپرانو و آلتو
کنتر آلتو-  contr alto : بم ترین آوای بانوان

تنور  - tenor :  زیرترین گونه از آوای مردان
باریتون - bariton : بین تنور و باس
باس - bass : بم ترین صدای مردان

بنام ایزد یکتا

پیشگفتار

هنرجویان و دوستداران خواندن، آنچه در این کتاب می خوانید سخنان کوتاهی است که شما را رهنمون خواهد بود برای آنکه در پی این آرزوی زیبا و دست یافتنی تلاش کنید" خواندن درست " در این کتاب در پی جستار های ژرف نبوده ایم و تنها خواستیم برای رسیدن شما به این هنر زیبا راهتان را هموارتر کنیم. تا کنون کتابی را نیافته ایم که چیدمان دستگاهی تصنیف ها و ترانه ها را اینگونه برای هنر آموزان ردیف کرده باشد. بنابراین بر آن شدیم تا ترانه ها و تصنیف ها را به روش دستگاهی برای آموختن بهتر گردآوری کنیم. در گردآوری نیز کوشیده ایم تصنیف ها و ترانه هایی را برگزینیم که هم ملودی مدل های ساختاری بیشتری از ردیف موسیقی ایرانی در خود داشته باشند و هم دارای ریتم های گوناگون باشند و هم خوانندگانی که درست خوانی بهتری از این تصنیف ها داشته اند را بگزیده ایم. همچنین نگارش ترانه ها و تصنیف ها بر پایه جمله ی موسیقی است که هنگام خواندن خواننده، آسان تر شعر و موسیقی را از پیش دیدگان بگذراند.
تصنیف های برگزیده از ساخته های ارزشمند شاعران،موسیقی دانان و خوانندگانی هستند که برای سرزمین و مردمان دوست داشتنی اش جز مهر و عشق نمی خواستند و در این راه از جان و تن مایه گذاشته اند. چه اندازه ارزش های فرهنگی ما از ورای موسیقی و اشعار و خوانش آن هویداست و چه بسیار برانگیختن یادکردهای ما از سرزمین را گوشزد می کند و چه بسیار خاطره ساز ما برای آینده روزگار خواهد بود. بر ماست که به پاس داشت این هنر و هنرمندان ارزشمندمان این دستاورد فرهنگی پر از ژرفا را بیاموزیم و در پی آموزش فرزندانمان باشیم.
از دوستان ارجمندم آقای رضا جدیدی و خانم زهرا مظفری که همه گونه در این کار با مهر و عشق کوشیدند تا این کتاب را با همکاری هم از آغاز تا پایان به فرجام رسانیم سپاسگزارم، همچنین از تلاش های ارزنده مدیر نشر رهی نیز برای چاپ کتاب سپاسگزارم.

پیمان پورشکیبایی
تهران زمستان ۱۳۹۵

سخنی پیرامون ردیف دستگاهی موسیقی ایران

در کتاب تاریخ موسیقی آقای حسن مشحون بر این باور است که تاریخ دقیق یا مستندی بر این که چه کسی یا کسانی این نظام هفت دستگاهی را پایه ریزی کردند چندان آشکار نیست و تنها می توان این دریافت را داشت که از اواخر سده ی نهم هجری به این سو این روش پیش گرفته شده است که آن هم برای سامان دادن به از هم گسیختگی موسیقی در آن روزگار بوده است.
به هر روی موسیقی ایرانی دارای ساختاری نظام مند شد که بر پایه ی آن ملودی مدل های که بیشتر سینه به سینه نقل شده بود در یک ردیف بندی به هفت دستگاه دگرگون شد یا به گویش آن روزگار ردیف گشت.
پژوهش در مورد ردیف دستگاهی موسیقی نیازمند تلاشی گسترده است که دانشمندان این رشته آن را در جغرافیای کهن ایران همچنان جستار می کنند. در این کتاب ما بر آنیم تا مدار دانش عموم را فراتر بریم.
فراگیری ما از دستگاه موسیقی این چنین خواهد بود که گذشتگان چیدمان نغمه های گوناگون هم کوک را که از پیشینیان برجا مانده بود را به هفت بخش ردیف کردند. گویا عدد هفت از روزهای هفته برداشت شده و هفت خسروانی نیز نام داشته است.
سخنان فراوانی نیز درباره ی دستگاه گفته شده برخی گفته اند که دست همان جای گذاشتن دست نوازنده بر روی پرده های ساز است و گاه از گاتا یا همان نغمه است و دست در هر جایی که باشد گاه و نغمه ای ویژه دارد و ازآن روی «دست گاه» نامیده شده است. هر دستگاه ملودی مدل های گوناگون کوچک تری دارد که به آن گوشه می گویند. گاهی نیز دستگاه اصلی، از دستگاه های کوچک تری ساخته شده است که به آن آواز می گویند.

از آنجا که این فرهنگ شفاهی سینه به سینه به ما رسیده است دارای راویانی چند بوده که گه گاه با هم از چند روی دیگرگون هستند. ردیف های ثبت شده عبارتند از:

به روایت علی اکبر خان شهنازی که در وزارت فرهنگ و هنر ضبط شده است. آوانگاری این ردیف را کلنل علی نقی وزیری به فرجام رساند.

به روایت نورعلی خان برومند. که از شاگردان میرزاعبدلله بوده و ردیف استاد خویش را به نورعلی خان برومند داد. آوانگاری این ردیف را نیز علی نقی وزیری به فرجام رساند. ژان دورینگ نیز این ردیف را آوا نگاری کرده است. در روزگار ما آقایان مجید کیانی، علی اکبر شکارچی، داریوش طلایی، حسین علیزاده هریک با سازی که در نواختن آن شهرت دارند این ردیف را نواخته و منتشر کرده اند.

مرتضی نی داوود نوازنده چیره دست تار آن زمان به سفارش رادیو ضبط کرد که در دوران وی مجال انتشار نیافت اما جای بسی خوشبختی است که در روزگا ما منتشر شده است.

نه تنها با صدای وی همچنین با صدای محمود کریمی ضبط، آوانگاری این ردیف را دکتر مسعودیه به فرجام رساند که به انتشار رسیده است.

با تلاش نورعلی برومند و همراهی کمانچه اصغر بهاری، ایشان برخی از دستگا ه ها را خوانده و ضبط کرده اند.

صبا با بهره گیری از ردیف های میرزا عبدالله، درویش خان، حسین خان اسماعیل زاده و عبدالله دوامی و آموخته ها و پژوهش های خویش برای ساز ویولون، تار و سه تار گردآوری و ضبط کرده است.

او که از شاگردان صبا بود ردیفی را برای ساز سنتور آوانگاری وضبط کرد.

ایشان نیز ردیفی را که از آقا حسین قلی و میرزاعبدالله برجا بود را با افزوده هایی از خود ضبط کرد.

تجویدی نیز ردیف نوازی در دستگاه های چهارگاه، همایون و اصفهان را برجا گذاشتند.

این ردیف نیز با صدای تار ایشان و آوانگاری حبیب الله صالحی ضبط و منتشر شده است.

این ردیف نیز به کوشش فرزند ایشان جواد کسایی با ساز سه تار و صدای حسن کسایی ضبط و منتشر شده است.

از دیگر ردیف های ارزشمند ضبط، آوانگاری و منتشر شده که ره آورد و ارمغان موسیقی روزگاران ما و فرا راه آیندگان است می توان نام برد:

آوانگاری این ردیف را آقای طلایی با روشی نوپردازانه به فرجام رسانده اند و با ساز سه تار نیز نواخته و ضبط کرده اند.

این ردیف را نیز که روایت نورعلی خان برومند است را ایشان با سازهای تار و سه تار نواخته و به ضبط و انتشار رسانده اند.

این ردیف را نیز که به روایت میرزاعبدالله است را ایشان با سازسنتور نواخته و به ضبط و انتشار رسانده اند.

این ردیف نیز به کوشش دو تن از شاگردان ایشان محمد منتشری و داوود فیاضی ضبط و منتشر گردیده است. در روایت داوود فیاضی بهاره فیاضی با ساز تار، پدر را همراهی کرده است که برای آموزش جواب آواز هنرآموزان کمک شایانی است.

ایشان تمامی دستگاه ها و آوازها را به گونه ی آموزشی خوانده و در کلاس های آموزش آواز هنرجویان از آن بهره می برند. این ردیف آوازی را محسن کرامتی، حمید نوربخش و علی جهاندار نیز به نیکویی و درستی آموزش می دهند.

ناگفته نماند که ردیف های نام برده شده از راویان گوناگون در کلیات یکسان بوده و گه گاه در برخی گوشه ها با توجه به سلیقه و توانمندی هر خواننده یا نوازنده گوشه ای در دستگاه ها جابجا شده است و یا در نام گوشه هم سویی دیده نمی شود. مثال برای بهتر فهمیدن این خواهد بود که شما سیب یا پرتقال را در زیر نور های رنگی ببینید پرتقال یا سیب هماره همان میوه است اما گاه رنگ بازتابی که به چشم شما می رسد گوناگون است.
آنچه آشکار است این است که ردیف موسیقی ایران یکی از بنیادی ترین پایه ها برای آوازخوان ها، تصنیف سازان، آهنگسازان و پژوهندگان است و بی گمان این دستاورد پیشینیان در این جغرافیای خاورمیانه از ارزشی بسیار زیاد برخوردار است. ایران زمین با گردآوری این دانش زیبای موسیقایی از پیشتازان این هنر و دانش بوده و از آن دسته کشورهایی است که این دانش را ثبت شده در دست دارد و بر شایستگی آن می بالد.
همانگونه که گفتیم نگاه ما در نگارش این گونه کتاب ها که برای افزایش آگاهی مردمان سرزمین خویش گرد آوردیم پژوهش یا ریشه یابی و یا آشکار کردن خوبی ها یا کاستی ها نیست، ما در پی افزودن آگاهی بیشتر یا تلنگری برای جستار و پژوهش کوشیدیم.