کتاب صوتی زمین سوخته اثر احمد محمود

«زمین سوخته» اثر احمد محمود، روایتی تکان‌دهنده از سه ماه نخست جنگ ایران و عراق است؛ از اهواز، از دل شهر، از زندگیِ آدم‌هایی که جنگ، بی‌هشدار وارد خانه‌هایشان شد.

این نسخه صوتی، یک خوانش ساده نیست؛ تولیدی ویژه، چندصدایی و نمایشی است که جنگ را نه روایت، بلکه بازآفرینی می‌کند.

روایت اصلی با صدای محسن بهرامی پیش می‌رود و در کنار او، جمع بزرگی از گویندگان حرفه‌ای، صداهای متکثر یک شهرِ در حال فروپاشی را جان داده‌اند. تعدد صداها، آگاهانه انتخاب شده؛ چون هیچ روایتی در آثار احمد محمود تک‌صدایی نیست. ما در این پروژه‌ی ماندگار با صداهایی چون علی میلانی، شهین نجف‌زاده، حسن همایی، شاهین علایی‌نژاد، علیرضا ناصحی، بابک محمود، میلاد فتوحی، متین بختی، کاوه یانقی، امیر شعبانی، همایون میرعبدالهی، امیررضا علیزاده، امیر انوریان، عرفان حیدری، محمد طالبی، مهتاب احمدی، فیروزه لطفی، فرزاد قضاتلو، مهدی ایمنی، نگین مومنی، معصومه چخماقی، سپیده رییسی، محمدرضا محمدخانی، سورنا حدادی، محیا اکبری، جمال حیدری‌منش، مهدیه زکایی، مریم کولیوند همراه می‌شویم.

در این نسخه، موسیقی‌های ماندگار احمد پژمان در کنار تدوین صوتی سپهر عباسی، افکت‌های صوتی دقیق فضایی ساخته‌اند که شنونده را بی‌واسطه به دل اضطراب، ترس و جنگ‌زدگی می‌برد؛ بدون اغراق، بدون احساسات‌فروشی. برخی از موسیقی‌های استفاده شده در این مجموعه از موسیقی‌های استاد پژمان نبوده و متناسب با حال و هوای متن انتخاب شده است، اما بخش عمده‌ای از کتاب صوتی «زمین سوخته» را نت‌های لطیف احمد پژمان رنگین کرده است. 

احمد پژمان (۱۸ تیر ۱۳۱۴ – ۷ شهریور ۱۴۰۴) از آن آهنگسازهایی بود که وقتی موسیقی می‌نوشت، انگار «ایران» را به زبان ارکستر ترجمه می‌کرد؛ از لار و اولین کشف‌های کودکانه‌اش با صدا شروع کرد، در تهران با ارکسترها و آموزش جدی موسیقی رشد کرد و بعد در وین و نیویورک تکنیک‌های سختِ آهنگسازی کلاسیک و حتی موسیقی الکترونیک را آموخت، اما هیچ‌وقت صرفاً “غربی‌نویس” نشد: او موتیف‌ها و رنگ‌های موسیقی نواحی و ردیف را با هارمونی، کنترپوان و ارکستراسیون حرفه‌ای در قالب‌هایی مثل سمفونی، اپرا، باله، پوئم‌سمفونیک و اوراتوریو جان داد و آثارش هم در ایران و هم توسط ارکسترهای معتبر خارج از کشور اجرا شد؛ دامنه کارش هم فقط به موسیقی جدی محدود نماند و از ترانه‌سازی/تنظیم برای خوانندگان مطرح تا موسیقی فیلم برای کارگردان‌هایی مثل بهمن فرمان‌آرا و مجید مجیدی را دربرگرفت و جوایز مهمی هم گرفت؛ در نهایت، پژمان یک «پل» بود میان حافظه شنیداری ایران و ادبیات موسیقی جهان_موسیقی‌ای که ایرانی می‌مانْد، حتی وقتی با سازهای غیرایرانی نواخته می‌شد.

نسخه صوتی «زمین سوخته» تجربه‌ای شنیداری است از جنگ، وقتی جنگ، زندگی را از وسط می‌شکند!

«زمین سوخته» فقط روایت جنگ ایران و عراق نیست؛ روایتِ لحظه‌ای‌ست که زندگیِ معمولی یک شهر، ناگهان از ریتم می‌افتد.

لحظه‌ای که هنوز خیلی‌ها فکر می‌کنند «چند روزه تموم می‌شه»، اما جنگ، آرام و بی‌رحم، وارد خانه‌ها می‌شود: از پنجره‌های لرزان، از صف‌های بنزین، از خبرهای نصفه‌نیمه، از صدای آژیر و دود... و از آن ترسی که آدم نمی‌خواهد باورش کند.

احمد محمود ـ نویسنده‌ اهل اهواز ـ این کتاب را از دل تجربه‌ زیسته خود نوشت؛ از جنوب، از نزدیکِ جبهه، از شهری که زیر بمباران نفس می‌کشد. «زمین سوخته» درباره‌ قهرمان‌بازی نیست؛ درباره‌ آدم‌های معمولی‌ست که جنگ آن‌ها را می‌چرخاند، می‌ساید، و بعضی‌وقت‌ها حتی از خودشان هم غریبه‌ترشان می‌کند.

در بسیاری از روایت‌ها، جنگ یا حماسه می‌شود یا خبر. اما در «زمین سوخته»، جنگ شبیه است به یک بیماریِ مسری:

به جانِ خانه‌ها می‌افتد، به جانِ زبان و خواب و اخلاق و رابطه‌ها...

و مهم‌تر از همه، به جانِ حس امنیت؛ همان چیزی که وقتی از دست برود، آدم تازه می‌فهمد تا دیروز چقدر خوش‌خیال بوده.

این رمان (یا دقیق‌تر: این روایتِ داستانیِ پرجزئیات از جنگ‌زدگی) سه ماه نخست جنگ را در اهواز تصویر می‌کند؛ شهریور تا آذر ۱۳۵۹. خانواده‌ها تکه‌تکه می‌شوند، بعضی‌ها می‌روند، بعضی‌ها نمی‌توانند بروند، بعضی‌ها نمی‌خواهند بروند. شهر کم‌کم خالی‌تر می‌شود!

راوی داستان در اهواز زندگی می‌کند؛ شهری که شروع جنگ را ابتدا جدی نمی‌گیرد، اما خیلی زود بمباران و بحران، همه‌چیز را زیر و رو می‌کند. خانواده‌ راوی مثل هزاران خانواده‌ دیگر تلاش می‌کنند از شهر خارج شوند، اما جنگ حتی رفتن را هم سخت می‌کند: محدودیت‌ها، ازدحام، اجبارهای اداری، بی‌پولی، بی‌راهی.

در ادامه، مرگ به زندگی نزدیک می‌شود و روان آدم‌ها ترک برمی‌دارد. راوی بیش از آن‌که یک قهرمانِ کنش‌گر باشد، شاهدی است که میان مردم می‌چرخد و فروپاشیِ تدریجی یک شهر را ثبت می‌کند: کمبودها، شایعه‌ها، دعواهای کوچک، مهربانی‌های ناگهانی، سودجویی‌ها، و خشمی که گاهی از مرز می‌گذرد. جنگ در «زمین سوخته»، به آدم فرصت جمع‌وجور کردن خودش را نمی‌دهد.

این کتاب از جایی شروع می‌شود که «خبر» دیگر کافی نیست.

احمد محمود وقتی از جنوب برگشت، چیزی درونش تلنبار شده بود: دیدنِ شهری که می‌سوزد و دیدنِ مردمی که دورتر از جنگ، هنوز زندگی را عادی فرض می‌کنند. همین شکاف، همین فاصله‌ دردناک، او را به نوشتن واداشت؛ تا جنگ از صفحه‌ روزنامه بیرون بیاید و در ذهن و دلِ شنونده «حضور» پیدا کند.

«زمین سوخته» از همان ابتدا بحث‌برانگیز بود. برخی نقدها می‌گویند کتاب از نظر پیرنگ و شخصیت‌پردازیِ کلاسیک، به رمان‌های قهرمان‌محور نزدیک نیست و بیشتر به «گزارش داستانی» شباهت دارد؛ روایتی که مثل دوربین، میان آدم‌ها می‌چرخد و ثبت می‌کند. در مقابل، بسیاری ارزش اصلی اثر را در همین «ثبتِ زنده‌ی روزهای آغاز جنگ» می‌بینند: نثر ساده و فشرده، فضای اقلیمی جنوب، و توانایی محمود در نشان دادن فاصله‌ ظریف بین «ناباوری» تا «باورِ تلخ».

اگر دنبال کتابی هستی که جنگ را نه با شعار، نه با قهرمان‌سازی، بلکه با آدم‌ها تعریف کند، «زمین سوخته» همان کتاب است.

برای کسی که می‌خواهد بفهمد جنگ چگونه از بیرون وارد می‌شود و کم‌کم از درون خانه می‌زند بیرون... این کتاب یک تجربه است، نه فقط یک روایت.

در بریده‌ای از این کتاب صوتی می‌شنویم:

«ماها سنگ زیر آسیا هستیم. همه دردها را ما باید تحمل کنیم. زمان اون گور به گوری فقر و گرسنگی مال ما بود. زندان و شکنجه و دربه‌دری مال بچه‌های ما بود. حالام توپ و خمپاره و خمسه خمسه‌ام مال ماست. اونا که شکمشون پیه آورده اون‌وقتا تو ناز و نعمت بودن و حالام فلنگو بستن و د برو که رفتی... پسرم که رفته جبهه، اون یکی پسرم را که از کار بیکار کردن. یعنی کارخانه‌شان تعطیل شد... خودمم که علافم. نه کاری هست و نه کاسبی. پول و پله‌ئی ندارم که دست زن و بچه‌هام را بگیرم و از ئی خراب‌شده برم بیرون... پس باید بمونم و با ترکش خمپاره مثل گوشت قربانی آش و لاش شم... می‌گی غر می‌زنم؟ غر نزنم چه کنم؟ خیال نکنی که می‌ترسم. نه ئی حرفا نیس... اوس یعقوب از ئی چیزا نمی‌ترسه... اما دلم می‌سوزه. دلم می‌سوزه که روزای خوشی، کله‌گنده‌ها می‌خورن و می‌چاپن و سنگ وطن رو به سینه می‌زنن اما حالا که وقتشه سگ و گربه‌شونو هم ورداشتن و رفتن... اون‌وقت می‌گی چرا غر می‌زنی!»