کتاب فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی نشر انتشارات علمی و فرهنگی

این اثر به بررسی فرهنگ و تمدن ایرانی ـاسلامی دکن در دوره بهمنیان، در شش فصل، به ترتیب زیر می‌پردازد :

فصل اول: در این فصل به تاریخ سیاسی دکن در دوره بهمنیان نگاهی گذرا شده است. پیشینه حضور مسلمانان در هند و دکن و سپس دلایل شورش امیران صده علیه محمدبن‌تغلق که منجر به تأسیس حکومت بهمنیان گردید، در این فصل بررسی شده است. به علاوه، با تکیه بر اسناد و مدارک موجود و نیز سکه‌های باقی‌مانده از بهمنیان، نگارنده به این نتیجه رسید که پادشاهان این سلسله دارای اصل و نسبی ایرانی بودند و خود آنان در طول حکومت خویش به این امر افتخار می‌کردند. همچنین به رابطه بهمنیان با همسایگان مسلمان و هندوی آنان در این فصل اشاره شده است.

فصل دوم: در فصل دوم سازمان اداری، مالی و نظامی بهمنیان مورد بررسی قرار می‌گیرد. بهمنیان از حکومت تغلقیان منشعب شدند و نظام اداری آنان به‌شدت متأثر از سیستم اداری دهلی بود. بانیان و گردانندگان اصلی سازمان اداری تغلقیان نیز ایرانیانی بودند که به مناسبت‌های مختلف به هند سفر کرده بودند. در این فصل ضمن اشاره به نحوه تقسیم قلمرو بهمنیان و چگونگی اداره آن، به مسئله وزارت که تأثیرگذارترین نهاد سیاسی و اجتماعی در این دوره بود پرداخته شده است و زندگی و آثار و اعمال وزیران مشهور ایرانیِ این دوره از قبیل ملک سیف‌الدین غوری، میرفضل‌الله اَنْجوی شیرازی و محمود گاوان گیلانی مورد بررسی قرار گرفته است. به‌علاوه، القاب و مناصِب سیاسی و اداری چون صدر، کوتْوال، محتسب، حاجب، باربَک، جامه‌دار و غیره به طور مختصر معرفی و توصیف شده است. سازمان نظامی بهمنیان و نیز امور مالی و اوضاع کشاورزی و بازرگانی و مالیات‌های مختلفی که در این دوره اخذ می‌گردید از دیگر موضوعات این فصل است.

فصل سوم: آموزش و موسسات آموزشی موضوع فصل سوم است. بهمنیان به حمایت بی‌دریغ از دانشمندان در رشته‌های مختلف علوم همت گماردند. انتصاب دانشمندانی چون گاوان به وزارت باعث شد که دانشمندان برای برخورداری از حمایت‌های این افراد از سایر سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه ایران، به دکن مهاجرت کنند. در این فصل، ضمن توجه به این مسئله و ارائه فهرستی از دانشمندان مشهور این دوره، به برخی موسسات آموزشی از قبیل مَکتب، مدرسه، خانقاه و تعلیم‌خانه پرداخته شده است. به‌علاوه، زبان‌های رایج در قلمرو بهمنیان که به‌ترتیب اهمیت عبارت از فارسی، عربی، دکنی (اردوی قدیم)، تِلِگو، کَنّاده و مَرَتهی بودند و سهم هر یک از این زبان‌ها در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی در دکن مورد توجه قرار گرفته است. در این فصل به‌ویژه موقعیت زبان فارسی، آثاری که به فارسی در این دوره نگاشته شد و نیز زندگی برخی شعرا و ادبای فارسی‌گویِ دربار بهمنیان مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

فصل چهارم: در فصل چهارم به اوضاع دینی و معنوی جامعه دکن در این دوره توجه شده است. نفوذ و گسترش تشیع امامیه به وسیله ساداتی که از ایران و عراق به دکن مهاجرت کردند و حمایت بی‌دریغ برخی پادشاهان و وزرای بهمنی از این گروه، موضوع قسمت نخست این فصل است. در قسمت دوم به مسئله تصوف در این دوره و نقش بسیار موثری که صوفیان جنیدیه و چشتیه و نعمت‌اللهیه در مسائل سیاسی، اجتماعی و معنوی ایفا کردند و رابطه آنان با مردم و حکومت اشاره شده و زندگی و آثار برخی صوفیان معروف از قبیل شیخ سراج‌الدین جنیدی و سید محمد گیسودراز حسینی مورد مطالعه قرار گرفته است.

فصل پنجم: معماری دکن در دوره بهمنیان، به‌ویژه در دوره بیدر، به‌خوبی نشان‌دهنده تأثیر عمیق ایرانیان در شئون مختلف زندگی اجتماعی در دکن است. در فصل پنجم به مطالعه سبک و شیوه معماری دکن در این دوره و نشان دادن سهم هر یک از گروه‌های اجتماعی در شکل‌گیری و گسترش این سبک معماری پرداخته شده است. بناهای باقی‌مانده از دوره بهمنیان به‌روشنی حاکی از حضور معماران و خوشنویسان و صنعتگران ایرانی در کنار هنرمندان هندو و تعامل این دو گروه با یکدیگر است. در این فصل، ضمن معرفی مهم‌ترین بناهای موجود در گُلْبَرْگَه و بیدر، عناصر و ویژگی‌های ایرانی این بناها بررسی شده است. در پایان نیز برخی هنرهای مرسوم در جامعه دکن از قبیل نقاشی و خوشنویسی مورد توجه قرار گرفته و به‌ویژه به حضور خوشنویسان برجسته ایرانی در دکن و برخی آثار به‌جای‌مانده از آنان اشاره شده است.

فصل ششم: در فصل ششم نخست گروه‌های مختلف تشکیل‌دهنده جامعه دکن در دوره بهمنیان مورد شناسایی و مطالعه قرار گرفته است. برای تعیین نقش و سهم ایرانیان در فرهنگ و تمدن این دوره، لازم بود سایر نیروهای فعال در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی نیز مورد مطالعه قرار گیرند. هندوان، دکنیان، فرنگیان، حبشیان، مغولان، ترکان و آفاقی‌ها (مهاجران ایرانی و عرب) گروه‌های عمده تأثیرگذار بر روند مسائل سیاسی و اجتماعی این دوره بودند. در این فصل به چگونگی تعامل این نیروها با یکدیگر، به‌ویژه اختلاف میان دکنیان و آفاقی‌ها که اصلی‌ترین مسئله و مشکل بهمنیان را در سراسر حکومت آنان تشکیل می‌داد، نیز پرداخته شده است. در پایان، اوضاع اجتماعی دکن در این دوره و مسائلی از قبیل چگونگی برگزاری جشن‌ها، وضع معیشت و اقتصاد مردم، طبقات مختلف مردم از نظر اقتصادی، سرگرمی‌های پادشاهان و مردم همچون شکار و کُشتی، پوشاک و خوراک طبقات مختلف و نیز موقعیت اجتماعی زنان مورد مطالعه قرار گرفته است.