کتاب فقه اجتماعی نشر مکث اندیشه

یکی از شواهد توانمندی و پویایی یک علم، قدرت همراهی آن با اقتضائات زمان و مکان است. علم فقه به عنوان یک علم بشری که حاصل دسترنج گروهی از بزرگترین عالمان مسلمان در طول تاریخ هزار و چند صد ساله دین اسلام بوده است، به خوبی توان خود در پاسخگویی به نیازهای هر زمان و مکان را نشان داده است. بی‌تردید این ویژگی علم فقه از ابتناء آن بر منابع چهارگانه کتاب و سنت و اجماع و عقل نشأت می‌گیرد که منابعی معصوم و دور از خطا و باطل هستند. در این میان، فقه امامیه به دلیل برخورداری از سنت معصومانه‌ی ۲۵۰ ساله‌ی ائمه‌ی اهل‌بیت دارای ویژگی منحصر به فردی است که دیگر مذاهب اسلامی از آن برخوردار نمی‌باشند. ائمه دوازده‌گانه شیعه که مصداق بارز آیه‌ی شریفه‌ی «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّۀً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا...» می‌باشند با قرارگرفتن در زمان‌ها و مکان‌های متفاوت، چگونگی مواجهه با شرایط گوناگون‌ را در قالب گفتار و کردار و تقریر معصومانه خویش به مردم تعلیم داده‌اند و بدین ترتیب توسعه‌ی فوق‌العاده‌ای در دومین منبع فقه یعنی سنت ایجاد کرده‌اند و جالب اینکه سنت امامان بر پایه‌ی تبیین کتاب خدا و نقل از رسول خدا استوار می‌باشد چنانکه امام باقر (ع) در روایتی می‌فرماید: «هرگاه برای شما حدیثی بیان کردم، مأخذ آن را در کتاب خدا از من سؤال کنید.» و در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «حدیث کرد برای من پدرم(امام سجاد(ع)) از جدّم (امام حسین (ع)) از پیامبر اکرم از جبرئیل (ع) از خداوند و سپس فرمود: هر حدیثی که می‌گویم سندش همین است.»

بدین ترتیب سنت معصومین از دیدگاه فقه شیعه منبع بسیار وسیعی است که بین کتاب خدا و سنت نبوی پیوند برقرار کرده و به این مقدار اکتفا ننموده بلکه با ارائه قواعد فراوانی چگونگی استنباط از کتاب و سنت را به دیگران تعلیم می‌دهد (چنانکه امام رضا (ع) می‌فرماید: علینا إلقاءُ الأصولِ و علیکم التَفریعُ).

متنی که پیش‌رو دارید، در زمره‌ی نخستین تلاش‌هایی قرار دارد که بر اساس تعالیم ائمه در صدد استنباط جنبه‌ی دیگری از فقه اسلامی است. در این جنبه بر اساس تعریف رایج علم فقه که به دنبال استنباط افعال مکلفین از منابع چهارگانه می‌باشد، هدف آن است که احکام مربوط به افعال گروهی دیگر از مکلفان استخراج گردد. از آنجا که این مکلفان (که عبارتند از شهروند، جامعه و دولت) فقط در صحنه‌ی روابط اجتماعی مطرح می‌گردند، می‌توان این مباحث را «فقه اجتماعی» نامید.