کتاب تحقیقی در فلسفه علم موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری

این جملۀ معروف ویکتور هوگو: «کدام موضوع است که بتواند خود را از زیر ذرّه‌بین فلسفه کنار بکشد»، چنان واضح و روشن است که می‌تواند در ردیف قضایای بالضرورة راست و بدیهی تلقی شود. تردیدی نیست که جهان، بدون فلسفه هم جهان است، و بود و نبودِ فلسفه‌ها تأثیری در ماهیتِ وجودی و نحوه «هستی»ها نمی‌گذارد، چرا که جهان با اتکاء خویش به بنیادِ پایان‌ناپذیری به نام «حیات» که از محلی اعلا سرازیر می‌شود و به حقیقتِ مطلقی به نام «خداوند» مستند است، هم‌چنان پابرجا بوده و مسیر خویش را طی خواهد نمود و در این میان، «فلسفه» رابطی است که در حدّ یک «چشم» و یک «زبان»، روایت خویش را از دیده و شهودِ خود مطرح می‌کند و در حقیقت، خیزشِ ذهنیِ انسان برای شناختِ مبادیِ هستی است. همان‌گونه که عرفان خیزشِ قلبیِ انسان برای تحققِ این شناخت-یعنی گردیدن-است و اگر نتوان در ماهیت عرفان به لحاظ عینی و صیرورتی بودن مناقشه کرد، در فلسفه این امکان وجود دارد. بی‌جهت نیست که شناختِ شناخت و دانایی یافتن به دانایی و بحث و تمرکزِ جدّی در فلسفه علم، آن اندازه دیر صورت گرفته است که بتوان دیرهنگام بودنش را از نقص‌های تاریخیِ حیاتِ فلسفه بشری محسوب کرد. آری، فلسفه علم به جهت اشتمالِ خود به یکی از دیرپاترین و تعیین‌کننده‌ترین مقولات انسانی: علم، می‌باید در صدر قافله فلسفه و تعقّل و تفکر جا می‌داشت، حال آن‌که آغاز بحث از این بخش غیر اصلی-به حسب ظاهر-به یک قرن پیش از این برمی‌گردد و عجیب این‌که هنوز نیز واقعیت آن برای بسیاری از فلسفه‌دانان محرز نشده است. در این میان، شاید از محمدتقی جعفری بتوان به عنوان یکی از پیشگامان این بحث در مشرق‌زمین نام برد، چرا که با استناد به این رساله و نیز مباحثی که چندین دهه پیش از این رساله، در کتاب «هم‌گراییِ دین و دانش» و «ارتباط انسان-جهان» از طرف ایشان صورت گرفته، به راحتی می‌توان قبول کرد: برای مؤلف فقید، موضوعی به نام فلسفه علم و بحث و تحقیق در خصوص آن، یکی از مباحث زنده، همیشگی و پایان‌ناپذیر بود؛ چنان پایان‌ناپذیر که می‌تواند موضوع کنکاشی علمی در چند محور مهم از جمله: «مرزهای دین و دانش»، «نسبت علم با علم‌ها»، «نسبت فلسفه و فیزیک» و «حقیقتِ اکتشاف و اختراع» باشد.