کتاب سه رساله در اعجاز قرآن کریم ابوسلیمان خطابی نشر انتشارات دانشگاه شهید بهشتی

دربارۀ جنبه‌های اعجاز قرآن کریم دو وجه اساسی مطرح می‌شود. یک وجه اثبات اعجاز ادبی قرآن که شامل بلاغت، فصاحت، نظم و زیبایی آن است. وجه دیگر اعجاز قرآن، بررسی آن از جنبۀ محتوایی، معنایی، علوم و معارف آن است. بلاغت قرآن کریم و بحث دربارۀ جنبه‌های ادبی آن یکی از مهم‌ترین دلائل علما دربارۀ اعجاز این کتاب آسمانی است، به‌طوری‌که در نخستین قرون اسلامی، کتاب‌هایی تألیف شده است که هرچند به‌طور آشکار به بحث دربارۀ اعجاز قرآن نپرداخته‌اند، اما همین کتاب‌ها با اشاره به نکته‌های ادبی و بلاغی قرآن کریم، قرن‌ها بعد زمینۀ‌ شکل‌گیری اعجاز ادبی و بلاغی قرآن را فراهم آورده‌اند. ازجمله می‌توان کتاب مجازالقرآن تألیف ابوعبیده معمر بن مثنی یحیی (متوفی ۲۳۹) را نام برد. ابوعبیده نخستین کسی است که اصطلاح مجاز را، البته به معنای تفسیر و تأویل، به کار برده است. کتاب دیگر معانی‌القرآن از فراء (متوفی ۲۰۷) است که در آن نویسنده بعد از تفسیر آیات، نکته‌های صرفی، نحوی و بلاغی آن را مطرح کرده است. کتاب نظم القرآن جاحظ (متوفی ۲۲۵) که اکنون دردست نیست و کتاب تأویل‌المشکل القرآن ابن قتیبه دینوری (متوفی ۲۷۶) از دیگر کتب در این زمینه است. این کتاب ترجمۀ سه رساله به نام‌های فی بیان الاعجازالقرآن از خطابی، النکت فی اعجازالقرآن از رمانی و الرساله الشافیه از عبدالقاهر جرجانی است که توسط دو تن از نویسندگان معاصر مصر و از اساتید دانشگاه اسکندریه به نام‌های محمد خلف‌الله و محمد زغلول سلام در یک مجموعه گردآوری شده است. هر یک از این سه نویسنده در بیان اعجاز قرآن کریم وجوه مختلفی را بیان کرده‌اند، اما بیشتر توجه و تمرکز آنها به مسئلۀ نظم و بلاغت قرآن کریم بوده است. خطابی از میان وجوهی که دربارۀ اعجاز قرآن بیان کرده است، بیشتر به بحث دربارۀ بلاغت آن پرداخته و علت اعجاز قرآن کریم را در این دانسته است که الفاظ، معانی و نظم قرآن کریم برتر از فهم و دانش آدمی است. در برخی از مواضع کتاب حقیقتی تاریخی و داستانی نهفته است که صاحبان سه رساله نیازی به نقل داستان ندیده‌اند و گردآورندگان نیز به ذکر داستان نپرداخته‌اند، اما برای درک بهتر مطالب، لازم دیده شد که این داستان‌ها در ترجمۀ کتاب و در پانوشت ذکر شود؛ به‌طور مثال داستان ازدواج دو دختر پیامبر با دو پسر ابوالهب و دیگر وقایع مربوط به این داستان از این جمله است. نمونه‌های دیگر با مراجعه به پانوشت صفحات آشکار می‌شود.