کتاب شاه و پادشاهی در هنر هخامنشی نشر انتشارات دانشگاه شهید بهشتی

نادیده انگارند یا در نهایت آن را شاخۀ پیرامونی هنر یونان بدانند. حتی باستان‌شناس بلندآوازه‌ای مانند هنری فرانکفورت، که در زمینۀ تاریخ هنر نیز صاحب‌نظر بود، به درستیِ چنین دیدگاهی تردید نکرد. فقط از سال‌های نخست دهۀ هشتاد میلادی بود که با رجوع به آثار و مدارک مربوط به هخامنشیان در ایران و بررسی آن‌ها در بافت خودشان رویکرد یادشده به‌تدریج با جدیت بازنگری شد و رویکرد ایران‌‌مداری جای آن را گرفت. درک اهمیت این آثار و شناختن قدر و ارزش آن‌ها برای بررسی جنبه‌های گوناگون شاهنشاهی هخامنشی کلید پیشرفت چشمگیر حوزۀ مطالعات هخامنشی در دهه‌های اخیر بوده است. شاه و پادشاهی در هنر هخامنشی (۱۹۷۹) اثر ماندگار مارگارت کول روت را بدون تردید می‌توان یکی از نخستین و مهم‌ترین گام‌های اساسی برای آغاز چنین روندی به‌ویژه در قلمرو هنر هخامنشی دانست. روت با انتخاب چنین رویکردی به‌خوبی نشان داد که هنر هخامنشی نه محصول کنارهم‌نهادن بی‌هدف سبک‌ها و نقش‌مایه‌های هنری خاورنزدیکی است و نه نسخۀ دون‌پایۀ هنر یونان. در مورد نخست، او به‌گونۀ قانع‌کننده‌ای دراین‌باره بحث می‌کند که هنر هخامنشی، دست‌کم در مرحلۀ آفرینش آن، در عین وابستگی‌ به سنت‌های هنری آشوری و بابلی و مصری چگونه با آن‌ها تفاوت دارد و پیام نهفته در آن تا چه اندازه پیچیده‌تر و چندلایه است. سپس، روت دیدگاه‌های پیشین مبنی بر سبک یا شیوۀ یونانی حجاری پیکره‌ها در هنر هخامنشی را به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد که سبک آن‌ها شرقی یا به‌عبارت دقیق‌تر، هخامنشی است. وی سرانجام، ارزش و ظرفیت هنر هخامنشی را به‌سان یک پروژۀ سلطنتی گوشزد می‌کند، پروژه‌ای هدفمند که در پی نمایش آرمان شاه و پادشاهی و ایدئولوژی حکمرانی هخامنشی در چارچوب ماهیت جهانی و تنوع قومی و فرهنگی آن بود. اشاره به یک نکته در اینجا ضروری به‌نظر می‌رسد. هنر یا، آنچه به تعبیر مارگارت روت نزدیک‌تر است، شمایل‌نگاری (iconography) «هخامنشی» چه زمانی و کجا شکل گرفت؟ روشن است که پاسخ به این پرسش را باید در رویدادها و تحولات سیاسی و تاریخی اوایل دورۀ هخامنشی معطوف به رابطۀ کوروش و داریوش اول (بزرگ) جست‌وجو کرد. جهان‌بینی کوروش و برداشت او از پادشاهی و شیوه و سبکی که برای نمایش آن در پاسارگاد برگزید، با تصور و بینش داریوش از پادشاهی و حکمرانی و بیان تصویری آن در تخت‌جمشید تفاوت‌های بنیادین دارد. کوروش و داریوش به‌یقین هر دو پارسی بودند، اما چنان‌که تبارنامۀ آنان آشکار می‌کند، از دو خاندان متفاوت با دو گرایش سیاسی متمایز: کوروش از نسل چیش‌پیش و پادشاهی انشان و داریوش از تبار هخامنش و میراث آریایی. همان اندازه که کوروش بر پیوند خود با چیش‌پیش و انشان تأکید می‌کند، داریوش به جدش هخامنش و ایرانی بودن خود می‌بالد. اختلاف دیدگاه سیاسی هخامنشی و چیش‌پیشی سرانجام به ستیزی انجامید که پیروز همیشگی آن داریوش هخامنشی بود. بنابراین، داریوش را باید نخستین شاه هخامنشی دانست و از این پس، هخامنشی نه‌فقط یک عنوان خانوادگی شاهی‌بخش، بلکه یگانه جریان سیاسی مشروع بود. هنر و شمایل‌نگاری هخامنشی نیز با داریوش آغاز می‌شود، در بیستون و تخت‌جمشید. هنری که کوروش در پاسارگاد درانداخت و پیش‌تر در انشان شکل گرفته بود، از سنخی دیگر است. البته این امر به‌منزلۀ انکار تداوم از کوروش به داریوش، دست‌کم در پاره‌ای از زمینه‌ها، نیست. اگرچه سابقۀ برخی از این مباحث جدل‌انگیز به سدۀ نوزدهم میلادی می‌رسد و تا دهۀ شصت با اِی. امستد و اِم. داندامایف وارد مرحلۀ تازه‌ای می‌شود، اما در زمان انتشار کتاب مارگارت روت هنوز به حوزه‌های باستان‌شناسی و هنر کشیده نشده بود. فقط از اوایل دهۀ نود با اِم. گریسون (از شاگردان مارگارت روت) و سپس دی. استروناخ بود که به اهمیت این مباحث برای تفسیر باستان‌شناسی و هنر هخامنشی توجه شد. باوجوداین، گذشت زمان نشان داد که دقت و اصالت آرا و دیدگاه‌های مارگارت روت، به‌رغم برخی کاستی‌ها، چنان عمیق و ابطال‌نشدنی‌اند که پس از گذشت زمان طولانی از انتشار کتابش، این اثر کماکان مستدل‌ترین تفسیر هنر رسمی و یادمانی هخامنشی به‌شمار می‌رود.