کتاب تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی (2 ) مهدی زرقانی نشر انتشارات فاطمی

دورۀ دوم تاریخ ادبی ایران، که در مجلد حاضر بدان خواهیم پرداخت، از اواخر قرن پنجم آغاز شده، تا پایان قرن هشتم ادامه می‌یابد. حتی یک مرور شتاب‌زده در ادبیات و فرهنگ این دوره، محقق را با این واقعیت آشنا می‌سازد که «مسئلۀ» ایرانیان در این دوره چیز دیگری است. ما برای توضیح و توجیه وضعیت جدید باید از «تغییر پارادایم» سخن به میان آوریم، چرا که هم مسائل و تعریف‌ها و هم روش‌های تحقیق و نوع نگاه ایرانیان به انسان، زندگی و دیگر موضوعات بنیادین حیات بشری تغییر کرده و ژانرها زمینه‌ای هستند که این تفاوت‌ها و تغییرات‌ را بازنمایی می‌کنند. کافی است برای چند لحظه شاهنامه را با مثنوی، رودکی را با عطار و تاریخ بیهقی را با تاریخ جهانگشای جوینی مقایسه کنید تا متقاعد شوید که قرن‌های هفتم و هشتم تفاوت‌های پارادایمی با قرن‌های چهارم و پنجم دارد. در این میان، قرن ششم نقش پل انتقال را بازی می‌کند. فرهنگ و ادبیات هنگام عبور از روی پلِ قرن ششم، تغییرات و تحولات بنیادینی را از سر گذراند و این‌که در این سال‌ها چه گذشت و ژانرهای ما چه سرنوشتی پیدا کردند، مسائلی است که در مجلد حاضر بدان خواهیم پرداخت و ماجراهای پس از قرن نهم را به جلدهای سوم و چهارم وامی‌نهیم. بر این اساس، کتاب در دو بخش تدوین شده‌ است: در بخش نخست، «دورۀ گذار» را به تماشا می‌نشینیم و در بخش دوم، کیفیت تثبیت گفتمان تصوف را به عنوان گفتمان غالب عصر بررسی خواهیم کرد. کتاب روی هم سیزده فصل دارد. ما معتقدیم در مطالعات تاریخ ادبی اهمیت متغیر «مکان» از «زمان» کمتر نیست. وقتی از «کانون ادبی» سخن می‌گوییم، جغرافیا همان‌قدر اهمیت پیدا می‌کند که تاریخ. «کانون‌ها» محل تجمع شاعران جریان‌ساز، شکل‌گیری ژانرها و جریان‌های ادبی‌اند. طبیعی است که هر کانونی اقتضائات خاص خود را دارد و به ژانرهای خاصی اهمیت بیشتری می‌دهد. بنابراین، ما در «بخش‌بندی» کتاب عنصر زمان را اساس قرار دادیم و در «فصل‌بندی» عنصر مکان را. در واقع، هر فصل کتاب به «یک کانون ادبی خاص در بازۀ زمانی معینی» اختصاص دارد. فصل‌هایی را هم به بررسی‌های مربوط به بافت یا مقایسه‌های آماری اختصاص دادیم که مشتمل بر مباحث تکمیلی است. بدین‌ترتیب خواننده می‌تواند دریابد که در بازۀ زمانی معینی، کدام ژانرها در کدام کانون‌های ادبی بیشتر و در کدام کمتر مورد توجه بوده‌ و ارتباط کانون‌ها با یکدیگر چگونه است. البته بررسی‌های دقیق‌تر و مفصل‌تر مجال گسترده‌تری می‌طلبد و فراتر از حد کتابی است که مخاطب اولیه‌اش دانشجویان دورۀ کارشناسی هستند.