کتاب موسیقی مقامی و بومی نواحی خراسان بهروز وجدانی نشر پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

«خراسان از دیرباز مهد تمدن و فرهنگ بوده و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که خراسانی‌ها در برپا داشتن آئین‌های مختلف این خطّه، با موسیقی انس و الفتی دیرینه داشته‌اند. در طول تاریخ، موسیقی خراسان یکی از عوامل مهم و مؤثر در دوام و انتقال فرهنگ و تمدن انسانی بوده و در حیات فرهنگ و تمدن این منطقه همواره نقش ارزنده‌ای ایفا کرده است. خراسان به واسطۀ وسعت جغرافیایی و تنوع پراکندگی، دارای خرده فرهنگ‌ها، باورها، نگرش‌ها و در نهایت موسیقی متفاوتی است و به واسطۀ وسعت خاک و تنوع گونه، گستردگی آب و هوا و شرایط اقلیمی، توانایی و استعداد انواع شیوۀ معیشتی را داراست و از این رو علاوه بر بومیان منطقه، قبایل و طوایف متعددی با تنوع نژاد از عرب‌های سامی تا هزاره و بلوچ‌ و نژادهای کرد و کرمانج و ترک و ترکمن و... در این قسمت از سرزمین ایران به چشم می‌خورد. به همین دلیل این پهنه متنوع بوده و یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های فرهنگی موسیقی است که برخلاف بیشتر مناطق ایران از نوع خاصی برخوردار نیست و در نواحی مختلف خراسان موسیقی‌های متفاوتی وجود دارد.» (قیطاقی، مقاله نوای جاودانه بخشی، ۱۳۹۳، ۸۴) سرزمین پهناور و تاریخی خراسان را می‌توان به ۳ ناحیۀ شمال، شرق و جنوب از یکدیگر تفکیک کرد. نواحی فوق از نظر اقلیم، زبان، گویش، موسیقی و آداب و رسوم تا حدّ زیادی با هم متفاوت‌اند. موسیقی و فرهنگ دو ناحیۀ شرق و جنوب ارتباط بیشتری با هم دارند ولی فرهنگ و موسیقی شمال خراسان در مقایسه با دو منطقۀ شرق و جنوب اختلاف بیشتری دارد. کانون اصلی موسیقی شمال خراسان شامل شهرهای قوچان، شیروان و بجنورد می‌شود. کانون اصلی موسیقی شرق خراسان تایباد و منطقه تربت جام و ناحیۀ جنوب شامل شهرستان کاشمر و بیرجند می‌شود. «شهرهای شمال خراسان بیشتر در برگیرندۀ فرهنگ‌های ترکی و کردی کرمانجی است. سکونت ترک‌زبانان در شمال خراسان قدمت بیشتری دارد و کردهای کرمانج در چند مرحله که آغاز آن دوران صفوی است به این منطقه کوچانده شده‌اند. موسیقی شمال خراسان از تأثیرات موسیقی ترکمنی تا حدّی بهره‌مند شد و موسیقی ترکمنی نیز به ویژه در نواحی مجاور خراسان از تأثیرات موسیقی کردی بی‌بهره نماند. ساز بادی قُشمه از نواحی کردنشین شمال خراسان به برخی از مناطق ترکمن‌صحرا انتقال یافت و شیوه‌های اجرایی موسیقی ترکمنی در نی‌نوازی و تا حدّی تکنیک‌های اجرایی دوتار و داستان‌ها و اشعار مشترک در میان بخشی‌های شمال خراسان بویژه بخشی‌های ترک‌زبان و بخشی‌های ترکمن‌صحرا بسیار مشهود است. به هر حال موسیقی شمال خراسان در شکل غالب، موسیقی ترکی و کردی کرمانجی است. در این میان شهرهایی مانند درگز که مسکن تعداد قابل توجهی از ترکمن‌ها بوده و نواحی راز و جرگلان که اساساً ترکمن‌نشین‌اند نیز حاوی نوع سومی از موسیقی شمال خراسان یعنی موسیقی ترکمنی است.» (درویشی، از میان سرودها و سکوت‌ها،۱۳۸۰، ص ۱۵۲ و ۱۵۳) تأثیر نزاع‌ها و درگیری‌های اقوام ترکمن و کرد شمال خراسان در آهنگ‌ها و ترانه‌های این ناحیه نیز تأثیرات خودش را گذاشته است به گونه‌ای که هر یک از این دو قوم همدیگر را به غارت و چپاول متهم کرده و در اشعار آهنگین خود نیز به آن اشاره کرده‌اند. از منظر تنوع فرهنگی اگر به خراسان بویژه در منطقه شمال خراسان نگاه کنیم بایستی اذعان کنیم که مهاجرت اقوام به این منطقه نه تنها موجب از هم گسیختگی فرهنگی نشده بلکه سبب تنوع موسیقی و وحدت فرهنگ‌های اقوام کرد، ترک، ترکمن و فارس نیز شده است.