کتاب درآمدی بر: فلسفه ی تعلیم و تربیت تکلیف گرا محمود سعیدی رضوانی نشر پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی

نگاهی کلی به متن قرآن کریم و احادیث شریف و نیز به واقعیات تاریخی جوامع اسلامی، مؤید آن است که تعلیم و تربیت در متون دینی و در واقعیت زندگی اجتماعی اکثر مسلمانان، رویکردی تکلیف­گرا داشت و اکنون هم دارد. مراد از «تکلیف­گرایی تعلیم و تربیت» آن است که در هدف‌گذاری‌ها و اتخاذ روش‌های دستیابی به اهداف، همواره به انسان به عنوان مخلوقی نگاه شده که باید با طی کردن فرآیند تربیت، به عبد خالقش تبدیل شود و برای انجام آن تکالیف فردی و اجتماعی که دین بر عهده‌اش می­گذارد، تربیت گردد. البته منظور ما از تکلیف­گرایی، صرفاً مواظبت بر عمل مطابق احکام رساله­های توضیح المسائل مراجع شیعه نیست بلکه چنان‌که توضیح خواهیم داد، برای انجام عمل صالح در هر لحظه از زندگی، انسان مؤمن، علاوه بر معرفت فطری، باید خودش، قوا و استعدادها و محدودیت‌هایش، محیط اجتماعی و طبیعی خودش و محدودیت­ها و امکانات آن، علوم و ابزارها و مقتضیات زمانه‌اش و نیز باورها و ارزش‌های خود را بشناسد. سپس با آگاهی از فتواهای مرجع تقلیدش، همواره خود را ملتزم و مقید کند که بهترین عمل از اعمال خوب را در هر زمان - مکان انجام دهد. این همان عمل صالح است که در صورت همراه بودن با ایمان و قلب سلیم، سلامت جسمی، روانی، روحی، فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی انسان‌ها را تأمین می­کند و ضامن امنیت و سعادت در آخرت است. پس همان‌طور که گفته شد، «تکلیف­گرایی» به معنای فعال بودن خودآگاهانه و عالمانه­ی فرد تربیت شده‌ی مکلف در رابطه با خود، هم­نوعانش، محیط فیزیکی و متافیزیکی، و خداست، نه به مفهوم ناآگاهی، تحجر، تقلید کورکورانه و انجام کلیشه­ای اعمال بدون تفکر و آگاهی. به نظر می­رسد این شاخصه، نه تنها باعث تمایز آموزش و پرورش سکولار از تعلیم و تربیت دینی می­شود، بلکه همچنین وجه اصلی تمایز تعلیم و تربیت اسلامی از غیراسلامی است زیرا مثلاً در تعلیم و تربیت هندویی و بودایی، افراد برای ایجاد چارچوب و جهت خاصی به عنوان «تکلیف شرعی»، برای همه‌ی جنبه‌های زندگی خود تربیت نمی­شوند و فقط بر تربیت معنوی افرادی خاص (نه عموم مردم) که متوجه «رنج زندگی دنیوی» هستند و خودآگاهی و میل به رهایی دارند و می‌خواهند به آرامش مطلق و پیوستگی به حقیقت مطلق و یگانگی با هستی (جهان) یعنی به مرتبه‌ی نیروانا برسند و از چرخه­ی کُرمَه خارج شوند، تأکید می­شود. همچنین در تعلیم و تربیت مسیحی، ساحت دین و ایمان از ساحت عقل و علم کاملاً جداسازی شده و در آن، جایی برای تربیت تکلیف‌گرای انسان برای زندگی اجتماعی، جز در مورد تربیت اخلاقی و معنوی باقی نمانده است و تربیت اخلاقی نیز جنبه­ای فردی دارد که به انسانیت افراد مربوط است نه مشخصاً به عبودیت و تکلیف شرعی او در ارتباط با دیگران. متقابلاً تربیت یهودی، رویکردی کاملاً دنیوی، سوداگرانه و نژادپرستانه دارد و تربیت اخلاقی- معنوی در آن، جایی ندارد زیرا با تحریف آیین حضرت موسی علیه­السلام توسط برخی از احبار بنی اسرائیل، «تکلیف­گرایی یهودی» رویکردی کاملاً قومی، مادی و دنیوی پیدا کرد و همین رویکرد بود که به تعارض، دشمنی و نزاع یهودان در مقابل نبوت و دعوت حضرت عیسی بن مریم علیهماالسلام و حضرت رسول اکرم صلی­الله علیه­وآله انجامید. نمونه­ای از این تحریف­ها، حذف تعالیم معادشناختی و نیز عصمت پیامبران علیهم­السلام از کتب عهد قدیم است، در حالی که نقل قول مؤمن آل فرعون که به حضرت موسی علیه­السلام ایمان آورده بود، در سوره­ی مبارکه­ی غافر (مؤمن)، حاکی از وجود تعالیم مهمی درباره­ی معاد همانند آموزه­ی قرآنی معاد در دین اصلی یهودیت است. لذا در حالی که تعلیم و تربیت دینی، شاخصه­ها و مشخصاتی عمومی دارد که شامل پیروان همه­ی ادیان می­شود، «تعلیم و تربیت اسلامی» (تعلیم و تربیت شیعی) دارای رویکرد تکلیف­گرای کاملاً متمایز است. بر همین سیاق باید اشاره کنیم تمامی نظام­های اجتماعی شیعی، باید دارای قید و رویکرد «تکلیف­گرا» باشند، یعنی «سیاست تکلیف­گرا»، «اقتصاد تکلیف­گرا»، «امنیت تکلیف‌گرا»، و غیره.