کتاب اجتماعات علمی و دانشگاه ایرانی نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

تولید علمی به‌عنوان برون‌دادها و محصولات اجتماعات علمی یکی از شاخصه‌های اصلی توسعۀ علمی در هر جامعه‌ای است و افزایش سطح کمّی و کیفی آن، هدف اصلی جوامع علمی را تشکیل می‌دهد. تولید علمی به‌عنوان یک عمل اجتماعی قواعد رفتاری و هنجارهای خاص خود را داراست و تعهد و پایبندی به این ضوابط و هنجارها نیز تحت تأثیر گسترۀ قابل ملاحظه‌ای از عوامل ساختاری و هنجاری درون نهاد علم قرار دارد. هدف این تحقیق بررسی علل و عوامل مؤثر بر تولید علمی، در درون نظام علمی است. فرایند تولید علمی متأثر از نظام هنجاری و سازمانی خاصی است که محتوا و ساختار نظام علمی را تشکیل می‌دهند. در این بررسی با استفاده از رویکرد درون‌گرا به بررسی نظام درونی نهاد علم پرداخته شده و با تکیه بر برخی از نظریات مطرح در حوزۀ جامعه‌شناسی علم عوامل هنجاری و سازمانی مؤثر بر تولید علمی اعضای هیئت علمی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. یکی از رویکردهای توسعۀ نظام علمی و فناوری، افزایش فعالیت‌های علمی، پژوهشی و فناوری و یا افزایش برون‌دادها و محصولات نظام علمی و تکنولوژیکی است که این نتایج و محصولات اغلب به‌صورت مقالات، اکتشافات و طرح‌های پژوهشی منتشر می‌شوند. هدف مدیریت نظام علمی، افزایش این برون‌دادها و محصولات علمی و پژوهشی است و بنابراین دانشگاه‌ها، مؤسسات پژوهشی و مراکز علمی و فناوری، کارگزاران و اعضای هیئت علمی برحسب بازدهی و کارایی خود در تولید مقالات، کتاب‌ها و طرح‌های پژوهشی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. براساس داده‌های موجود، تولید علمی در کشور ما، چه از لحاظ کمّی و چه از لحاظ کیفی، با استانداردهای جهانی فاصلۀ زیادی دارد. شمار تولیدات علمی ما، از جمله نشریات و مقالات علمی–تحقیقاتی در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته بسیار اندک است و این شمار اندک نیز از کیفیت بالایی برخوردار نیست. درواقع می‌توان گفت که تولید و پژوهش علمی آن‌گونه که باید در کشور نهادینه نشده است و از بازدهی و کارایی لازم برخوردار نیست و ما در این زمینه شاهد پویایی علمی زیادی نیستیم. بررسی شاخصه‌های علم‌سنجی ایران و مقایسۀ آن با کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که علوم و تکنولوژی ما به‌لحاظ کمّیت پنج تا ده درصد و به‌لحاظ کیفیت ۵/ ۰ تا یک درصد کشورهای پیشرفته است (منصوری، ۱۳۷۱: ۳۵). در سال ۲۰۰۰ میلادی، مقالات منتشرشده ایران در مجلات معتبر علمی بین‌المللی به ۱۳۹۳ عنوان رسیده است و این رقم نسبت به سال ۱۹۹۳ افزایشی در سطح ۳ /۴ برابر را نشان می‌دهد. در این سال، جایگاه ایران از نظر تعداد مقالات چاپ‌شده از ردیف ۵۵ در سال ۹۴، به ۴۱ رسیده است. باوجوداین، تعداد مقالات چاپ‌شده نسبت به جمعیت در ایران پایین است. در کشورهای اروپایی، آمریکا و ژاپن به ازای هر ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر یک مقاله به چاپ می‌رسد درحالی‌که در ایران این نسبت ۱۰۰ برابر کم‌تر است و برای مثال در سال ۱۹۹۷ به ازای هر ۱۲۰۰۰۰ نفر یک مقاله در مجلات بین‌المللی چاپ شده است. در صورتی که دو عامل جمعیت و تولید ناخالص داخلی را ملحوظ نماییم تولیدات علمی ایران نسبت به بریتانیا– با جمعیت برابر و تولید ناخالص داخلی ۱۵ برابر کم‌تر– باید ۱۵ برابر کم‌تر باشد، درحالی‌که تولید مقاله در ایران ۱۰۰ برابر کم‌تر می‌باشد .