نظام اقتصاد اسلامی، عبارت است از مجموعه قواعد کلی ارائه شده در اسلام در زمینه روش تنظیم حیات اقتصادی و رفع مشکلات اقتصادی که در راستای تأمین عدالت اجتماعی برای رسیدن به سعادت بشر و جامعه فاضلهای که تمامی پیامبران و ائمه الهی برای آن تلاش کردهاند، به خدمت گرفته میشود.
مسئله اقتصاد بهعنوان یکی از مهمترین مسائل زندگی بشری مطرح است و اسلام نیز به آن نگرش خاص و ویژهای دارد. معمولاً از عبارت «اقتصاد اسلامی» در زمینههای مختلفی استفاده میشود که «علم اقتصاد اسلامی»، «مکتب اقتصاد اسلامی»، «نظام اقتصاد اسلامی» یا «دانش اقتصاد اسلامی» از آن جملهاند.
درباره «علم اقتصاد اسلامی» باید به نکات ظریفی توجه داشت؛ مقدمات و نکاتی که بدون توجه به آنها نمیتوان منظور معتبری از این اصطلاح را ارائه کرد. در بیان متعارف، هنگامی که از علم سخن به میان میآید، مجموعه معارفی مد نظر است که با تأکید ویژه بر روش تجربی پس از عصر روشنگری در اروپا شکل گرفت و رفته رفته توسعه یافت. علم اقتصاد یا همان اقتصاد سیاسی نیز از چنین قاعدهای مستثنی نیست. باید توجه داشت که در رابطه بین اقتصاد اسلامی یا هر انگاره دینی دیگر با علم تجربی ـ قیاسی چون اقتصاد، باید به این سؤال پاسخ داد که آیا در این علم، ابعاد ارزشی و اخلاقی وجود دارد یا خیر؟ اگر یک محقق اقتصاد یا فیلسوف علم اقتصاد بر این باور باشد که در مجموعه ادبیات علم اقتصاد یا اقتصاد سیاسی میتوان ردپای چنین اموری را یافت، میتواند به وجود اقتصاد اسلامی معتقد باشد. از طرف دیگر اگر فردی بر این باور باشد که در علم اقتصاد یا اقتصاد سیاسی، هیچ مؤلفه ارزشی وجود ندارد، مفهوم «علم اقتصاد اسلامی» از نظر وی بیمعناست. بر اساس همین تفکیک پیش گفته است که انواع اظهارنظرها درباره «علم اقتصاد اسلامی» وجود دارد. در این میان برخی میان «مکتب اقتصاد اسلامی» و «نظام اقتصاد اسلامی» تفکیک قائل میشوند. از نظر این افراد، «نظام اقتصادی اسلامی» پیاده شده قواعد و راهکارهای مورد توجه «مکتب اقتصادی اسلام» در واقعیت موجود است.
اقتصاد اسلامی بر خلاف اقتصاد غربی، بر قناعت و پرهیز از مصرفگرایی تأکید دارد. اقتصاد غربی، نیازهای انسان را نامحدود و منابع و امکانات جهان را محدود میداند؛ درحالیکه در اسلام، منابع و امکانات، نامحدود معرفی شدهاند: «وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا؛ و اگر بخواهید نعمتهای خداوند را در شمار بیاورید، نمیتوانید نعمتهای خداوند را به حد و حصری محدود کنید».
اسلام، مسئله اقتصاد را (بر اساس اصالت انسان) بهعنوان جزئی از مجموعه قوانین خود که تنها میتواند قسمتی از حیات انسانی را تنظیم کند، مورد توجه قرار داده و رفع مشکلات اقتصادی را در اصلاح مبانی عقیدتی و اخلاقی مردم میداند.