کتاب دماء ثلاثه
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

فقیهان به سبب دقیق و مبسوط بودن احکام دماء ثلاثه (یعنی خون های سه گانه ی حیض، استحاضه و نفاس که زنان در برخی اوقات می بینند) و نیاز ویژه زنان به دانستن این احکام، توجه خاصی به آنها کرده و در منابع فقهی، باب مستقلی به آن اختصاص داده و تصریح کرده اند که باب حیض از مشکل ترین ابواب فقهی است. این مقاله با بیانی شیوا و دقتی بالا و با مراجعه به حدود یکصد منبع، به بیان این احکام از منظر فقیهان شیعه و نیز فقیهان دیگر مذاهب فقهی (حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی) پرداخته است.

دبیر نسخه الکترونیک
شهرام صحرائی

اصطلاحی فقهی است به معنای خونهای سه گانه حیض، نفاس و استحاضه. منابع فقهی براساس روایات، خونی را که از رحم زن خارج می شود، چهار نوع دانسته اند: حیض، استحاضه، نفاس و خون زخم یا دمل. سه نوع اول که دماء ثلاثه نام گرفته اند، از منظر فقهی موجب نجاست و حدَث است و احکام متعددی بر آنها مترتب است. احکام دماء ثلاثه افزون بر مبحث عبادات، به مناسبت در مباحث مختلف، مانند بلوغ، نکاح، طلاق و عِتق نیز مطرح شده است.
فقها به سبب دقیق و مبسوط بودن احکام دماء ثلاثه و نیاز ویژه زنان به دانستن آنها، توجه خاصی به آنها کرده و در منابع جامع فقهی باب مستقلی بدان اختصاص داده اند. فقها غالباً در ذیل باب حیض در مبحث طهارت به احکام خونهای دیگر هم پرداخته و برخی نیز تک نگاریهایی درباره دماء ثلاثه نگاشته اند.(۱) به تصریح فقها، باب حیض از مشکل ترین و پیچیده ترین ابواب فقهی است. ازاین رو، حتی درباره برخی مباحث فرعیِ آن هم آثار مبسوط و مستقلی نوشته شده و مباحث این باب در منابع جامع فقهی با تفصیل بسیار همراه است.(۲)
فقها از فقدان خون حیض، نفاس و استحاضه به طُهر تعبیر می کنند. واژه طُهر (پاکی)، متضاد حیض است و به زنی که خون ریزی حیضش قطع شده است، طاهر گویند.(۳) واژه قُرء (قَرء) از دیگر واژگان مرتبط با دماء ثلاثه است که در دو معنای متضاد یعنی طهر و حیض به کار می رود؛ برخی گفته اند سبب کاربرد این واژه برای دو معنای متضاد آن است که معنای اصلی آن وقت است.(۴) از جمله معانی قرء، جمع شدن است که کاربرد آن به معنای طهر شاید از آن روست که در فاصله دو حیض، خون در رحم جمع می شود. برخی قَرء را با جمع قروء، به معنای طهر، و قُرء را با جمع اقراء به معنای حیض دانسته اند. برخی نیز کاربرد آن را در معنای طهر، حقیقی و در معنای حیض مجازی دانسته اند. شماری دیگر معنای حقیقی قرء را حیض دانسته اند. به نظر بیشتر فقهای امامی، واژه قُرْء که جمع آن (قُروء) در آیه ۲۲۸ بقره به کار رفته، همچنان که در بیشتر احادیث نیز آمده، به معنای طهر است.(۵) معنای قرء به ویژه در آیه مذکور و مترادف بودن آن با طهر یا حیض، در میان اهل سنّت هم موضوعی بحث انگیز بوده و مناظره امام شافعی و ابوعُبَید قاسم بن سلّام، فقیه، لغوی و مفسر خراسانی (متوفی ۲۲۲ یا ۲۲۴)، دراین باره مشهور است. اهل حجاز آن را به معنای طهر می دانستند و به شواهدی از جمله شعر اعْشی استناد می کردند، ولی اهل عراق، به استناد برخی احادیث، آن را مترادف با حیض می شمردند.(۶)

این واژه در اصل به معنای سیلان و خروج خون است، ولی بیشتر به معنای خونی به کار می رود که به طور طبیعی از رحم زن سالم، بالغ و غیرباردار در یک دوره زمانیِ معین خارج می شود. حیض موضوعی خارجی است و اصطلاحی فقهی محسوب نمی شود؛ اما شارع با بیان شرایطی (مثل حداقل و حداکثر زمان حیض)، حدود و مصادیق آن را تبیین کرده است تا احکامی بر آن مترتب شود. تعاریف حیض در منابع فقهی همان معنای لغوی را به ذهن متبادر می کند.(۷) حیض مترادفهای دیگری هم در منابع دارد، مانند: طَمث، عِراک، ضحک، اِکبار و اِعصار.(۸) کاربرد برخی از این واژگان، در میان مسلمانان رایج بوده است و در احادیث هم دیده می شود.(۹)