کتاب دلالت
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

اصطلاحی است در منطق و اصول فقه. هرگاه از علم به چیزی علم به چیز دیگر لازم آید، یا به عبارت دیگر ذهن از وجود یک شیء به وجود شیء دیگر انتقال یابد، شیء اول را «دالّ»، شیء دوم را «مدلول» و رابطه بین آن دو و وظیفه دالّ را «دلالت» خوانند.(۱)
ارسطو بحث دلالت را به طور مستقل و منسجم مطرح نکرده و در کتاب عبارت(۲) به اختصار به مباحث الفاظ پرداخته است. به گفته او(۳) الفاظْ دالّ بر آثار نفس و خطوط دالّ بر الفاظ اند و همان طورکه الفاظِ دالّ بر معانی نزد همه یکسان نیستند و مختلف اند، خطوط و کتابتِ دالّ بر الفاظ نیز نزد همه یکسان نیست. اما در معانی و معقولاتی که انسانها از الفاظ می فهمند و همچنین اشیایی که آثار نفس، مثال آنها هستند، اختلافی راه نمی یابد.(۴)
ابن مقّفع(۵) در شرح سخن ارسطو در این باب، به ذکر مثال پرداخته است. به گفته او وجود خارجی آسمان و زمین و دیگر اشیا و معانی آنها نزد اهل فارس و اهل روم امر اتفاقی است و تفاوتی ندارد. اما الفاظ دالّ بر آن معانی و خطوط و کتابت دالّ بر آن الفاظ نزد آنان متفاوت است. البته وی به جای واژه دلالت، اصطلاح تبیین را به کار برده است. فارابی(۶) نسبت دلالت خطوط و کتابت بر الفاظ و دلالت الفاظ بر معانی را نسبت وضعی و نسبت دلالت معانی بر اشیای خارجی را نسبتی که به طبع حاصل شده، دانسته است. همچنین به گفته او(۷) الفاظ بی واسطه بر آثار نفس دلالت می کنند و خطوط اولا و بی واسطه دالّ بر الفاظ اند و به واسطه الفاظ بر آثار نفس دلالت می کنند. فارابی(۸) توضیح می دهد که ارسطو از این جهت اصطلاح «آثار نفس» را به کار برده که مشتمل بر هر چیزی شود که بعد از خارج شدن امر محسوس از حوزه ادراک حسی، در نفس حاصل می شود، خواه معقول باشد خواه صور خیالی و خواه آنچه نفس از ترکیب صور خیالی می سازد.(۹)