کتاب درة التاج حسین روح اللهی نشر انتشارات موسسه فرهنگی هنری کتاب مرجع

دانشنامۀ جهان اسلام دایرة‌المعارفی است دربارۀ شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزۀ وسیعی از علوم و معارف را دربر می‌گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیرۀ انبیا و اولیا و ائمه (علیهم‌السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام. بخشی از مقالات دانشنامۀ جهان اسلام، به‌خصوص آنچه دربارۀ اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تألیف شده است که هم مؤلفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته‌اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامۀ ایران و اسلام و دایرة‌المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایرة‌المعارف اسلام بوده‌اند، دانشنامۀ جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست‌و‌جو در دایرة‌المعارفهای مختلف، مقاله‌های محققانه‌تر و مناسب‌تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقالۀ معتبر به مقاله‌ای جامع‌تر با ساختاری مناسب‌تر پرداخته است. مشخصات کتاب‌شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه‌مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است. دایرة‌المعارف‌گونه‌ای به زبان فارسی در حکمت نظری و عملی، تألیف قطب‌الدین شیرازی. ۱) دربارۀ کتاب و مباحث آن. نام کامل این کتاب درة‌التاج لغرة الدُبّاج است که با نامهای «انبان قطب» و «همیان قطب» نیز خوانده شده‌است. چون این کتاب شامل دوازده علم است به «انموذج العلوم» نیز شهرت دارد. به اشتباه آن را «غرة‌التاج» هم نامیده‌اند. قطب‌الدین شیرازی این کتاب را به خواهش دُبّاج‌بن فیلشاه‌بن رستم‌بن دُبّاج، از فرمانروایان مازندران، نوشت. تاریخ دقیق تألیف درة‌التاج معلوم نیست. بنابر شواهد تاریخی احتمال دارد زمان تألیف آن بین سالهای ۶۹۳ تا ۷۰۵ باشد. این کتاب پس از دانشنامه علاییِ ابن‌سینا تنها کتابی است که به زبان فارسی از همۀ شاخه‌های فلسفی در فلسفۀ مشاء، برحسب طبقه‌بندی ارسطو، بحث می‌کند. با مطالعه مندرجات آن این‌گونه دریافت می‌شود که قطب‌الدین شیرازی آن را شبیه شفای ابن‌سینا نگاشته با این تفاوت که ابن‌سینا منطق را به تفصیل و ریاضی را به اختصار بیان کرده اما او برعکس، منطق را به اختصار و ریاضی را به تفصیل آورده‌است. همچنین برخلاف ابن‌سینا در شفاء که بیشتر دربارۀ فلسفۀ مشاء سخن گفته، قطب‌الدین شیرازی در درة‌التاج از ذوق اشراق بی‌بهره نبوده‌است. البته بخشهای فلسفی درة‌التاج درمجموع زبانی مشائی دارد و درواقع از اصطلاحات مشخصاً اشراقی در آنها استفاده نشده‌است. به‌علاوه، برخلاف کتاب شفا که از مباحث حکمت عملی خالی است، مگر بسیار مجمل، قطب‌الدین شیرازی با تدوین مباحثی در سیروسلوک از بحث در حکمت عملی نیز غافل نبوده و بخش سوم کتاب را به این قسم از حکمت اختصاص داده‌است. بخش معتنابهی از درة‌التاج که تاحدی نوآوری در زبان فارسی است، جمله چهارم آن در علم اوسط، یعنی علم حساب، هندسه، مجسطی و از همه مهم‌تر علم موسیقی است که برای اولین بار به زبان فارسی آمده‌است. چون غالب نوشته‌های قطب‌الدین شیرازی به زبان عربی بوده، مطالعه کارهای او این نظر را القا می‌کند که تسلط او در نگارش به زبان عربی بیش از فارسی بوده چنان‌که مقایسۀ نثر درة‌التاج با نثر شرح حکمة‌الاشراق یا نثر تحفة‌الشاهیة شاهدی بر این مدعاست. نثر او در درة‌التاج تا حد زیادی نثرِ مرسلِ معمولِ آن دوره است، گرچه به‌حسب موضوعات مختلف، تغییر می‌کند و به خوبی دیده می‌شود که او به ترصیع و تزیین کمتر توجه داشته‌است. برخلاف نثر بوعلی در دانشنامۀ علایی، قطب‌الدین مقید به استفاده از لغت فارسی در برابر لغت عربی نبوده‌است.