کتاب جغرافیای تاریخی خراسان بزرگ اثر مریم خسروآبادی نشر کنکاش

یکی از موضوع‌های مهم در بررسی تاریخ ایران زمین، پرداختن به سرگذشت شهرها و ولایاتی است که امروزه جزئی از قلمرو جغرافیایی ایران نیستند. اما با وجود جلوه‌هایی از فرهنگ ایرانی، همچنان در پیوندی نزدیک با این مرز و بوم قرار دارند و در واقع تکه‌ای از جغرافیای فرهنگی ایران قلمداد می شوند. شرق و شمال شرق ایران (فرارودان: ماوراء‎النهر یا آسیای میانه) ذیل مفهوم خراسان بزرگ یکی از نواحی یاد شده می‎باشد. شهرها و ولایاتی که علی‌رغم پراکنش جغرافیایی (در جمهوری‌های تازه تاسیس) در کوران حوادث طبیعی و انسانی سرنوشتی نسبتا مشابه یافته‌اند از جمله: مهاجرت تاریخی آریایی‌ها، رویارویی ایرانیان باستان با اقوام عمدتا صحراگرد شرق ایران، هجوم عرب و ورود اسلام، شکل‌گیری سلسله‌های ایرانی(بویژه طاهریان و سامانیان) و ترک، هجوم مغول و غیره. اگر آنگونه که گفته می‎شود تاریخ را حاصل روابط و تاثیر متقابل انسان‌ها و محیط بدانیم، پیوند تنگاتنگ دو عامل مذکور در بخش‎هایی از خراسان بزرگ بویژه در اثر مرزی بودن آن‌ها جلوه‌های بیشتری دارد که می‌توان به حملات مختلف مهاجمان و جابه‌جایی‌های جمعیتی اشاره کرد.