کتاب کلیات دیوان عبید زاکانی

خواجه نظام الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی شاعر، نویسنده و طنزپرداز فارسی زبان قرن هشتم هجری است که در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم ه.ق. در یکی از توابع قزوین چشم به جهان گشود. علت مشهور بودن او به زاکانی نسبت داشتن او به خاندان زاکان است که تیره ای از «عرب بنی خفاجه» بودند و بعد از مهاجرت به ایران به نزدیکی رزن از توابع همدان رفتند و ساکن شدند.
وی در قزوین به دانش اندوزی پرداخته و در این شهر پرورش یافته و تا پایان عمر را در این شهر ماند. در خاندان او دو شعبه از دیگران مشهورتر بودند، شعبه ی یکم که به گفته ی حمدالله مستوفی(معاصر و همشهری عبید) اهل دانش های معقول و منقول بودند و شعبه ی دوم که این مورخ آن ها را ارباب الصدور (یعنی وزیران و دیوانیان) می نامد. حمدالله مستوفی، عبید را نظام الدین عبیدالله زاکانی یاد می کند و او را از شعبه ی دوم می داند.
عبید در تالیفات خود از چندین تن از پادشاهان و معاصران خود مانند علاءالدین محمد، شاه شیخ ابوالحسن اینجو، رکن الدین عبدالملک وزیر سلطان اویس جلایری و شاه شجاع مظفریرا یاد کرده است. وی از نوابغ بزرگان است. می توان او را تا یک اندازه شبیه به نویسنده بزرگ فرانسوی ولتر دانست.
صرفنظر از این که عبید شاعر بوده است، همگان نام او را با طنز و هزل عجین و اغلب عامه او را به لطایفش می شناسند. در این میان منظومه موش و گربه شهرت بسیار داشته و ریش نامه و صد پند از همه لطیف ترند. مانند بسیاری از طنزپردازان متقدم مانند سعدی شیرازی، طنز و هزل به یکسان در لطایف او راه یافته است.
منظومه موش و گربه قصیده معروف انتقادی و طنز منسوب به عبید زاکانی است. در این منظومه، گربه های کرمان پس از بستن عهد و فریب موشان، عهد خود را می شکنند و جنگ بین موشان و گربه ها در بیابان های فارس درمی گیرد. ابتدا لشکر موشان پیروز شده و شاه گربه ها را گرفتار می کنند در ادامه گربه ریسمان را با دندان پاره کرده و به موش ها حمله ور می شود و آن ها را شکست می دهد.
علی محدث معتقد است موش و گربه کار عبید زاکانی نیست. وی سه دلیل زیر را بر این باور خود ارائه می کند:
الف) این چکامه یعنی موش و گربه از دید سبکی با نوشته های سده هشتم هجری دوران زندگی عبید زاکانی هم خوانی ندارد.
ب) در هیچ یک از نسخه های کهن مجموعه آثار عبید زاکانی، موش و گربه یافت نمی شود.
ج) در هم سنجی با نوشته های گوناگون عبید زاکانی، موش و گربه، در سبک و محتوا، کم مایه تر است.
علی محدث از این هم پا فراتر گذاشته و این حدس را مطرح کرده است که موش و گربه به احتمال زیاد در دوران شاه طهماسب اول از خاندان صفویه یعنی در قرن دهم هجری نگاشته شده و سراینده اش شاعری از فرقه ی پسیخانیان(نقطویان) بوده که در این چکامه کشاکش های میان صفویه و پسیخانیان را به نمایش گذاشته است.
وی در نوشته خود از تفصیل خودداری کرده است. البته علی محدث نخستین کسی نیست که تردیدهایی در مورد سراینده موش و گربه پیش گذاشته است. برای نمونه لحن گفتارمحمدجعفر محجوب در «کلیات عبید» چنین تردیدی را نمایان می کند، اما به نظر می رسد که محدث اولین کسی است که چنین نظری را به این صراحت بیان می کند. بو اوتاس موش و گربه را به زبان سوئدی ترجمه کرده است.
وفات عبید زاکانی را تقی الدین کاشی در تذکره خود سال ۷۷۲ دانسته و صادق اصفهانی در کتاب شاهد صادق آن را ذیل وقایع سال ۷۷۱ آورده است. امر مسلم این که عبید تا اواخر سال ۷۶۸ ه.ق. هنوز حیات داشته است. وفات او بین سنوات ۷۶۸ و ۷۶۹ یا ۷۷۲ رخ داده است و در دزفول یکی از شهرهای استان خوزستان دفن شد و تا ۵۰ سال پیش سنگ قبرش نیز موجود بود.
از جمله تالیفاتی که از او باقی است معلوم است که بیشتر منظور او انتقاد اوضاع زمان به زبان هزل و طیبت بوده است. مجموع اشعار جدی که از او باقی است و در کلیات به طبع رسیده است از ۳۰۰۰ بیت تجاوز نمی کنند.
نشر پرنیان اندیش با عنایت به ضرورت تکریم عناصر فاخر و گنجینه های ملی ادب پارسی، نیز آشنایی هر چه بیشتر نسل های جوان با بزرگان ادب سرزمین ایران نسبت به نشر این اثر اقدام می نماید. امید که مورد قبول واقع شود.