کتاب هویت معماری شهر زاهدان سپهر انصاری نشر پرنیان اندیش

شهر زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان با جمعیتی بالغ بر پانصد و هفتاد و پنج هزار نفر که امروز به عنوان سیزدهمین شهر پر جمعیت ایران و مهم‌ترین مرکز شهری جنوب شرق کشور شناخته می‌شود، موجودیت خود را در خلال کمتر از یک سده‌ی گذشته یافته و البته همچنان در جست و جوی هویت نایافته‌ی خویش است. آن گاه که رضاخان میرپنج بر سامان دادن امور کشوری و لشکری ایران کمر همت بست، بلوچستان و نواحی موسوم به مکران از جمله مناطقی بود که هم به راحتی زیر قید فرمان برداری از حکومت مرکزی نمی‌رفت و هم در خطه‌ای به لحاظ ژئوپولتیکی حساس قرار داشت. سرکوب شورش‌های این خطه از سوی قشون رضاخانی به فرماندهی سرلشگر امان اله جهانبانی با دگرگونی‌های عمیق در ساختار سیاسی و نظام دیوان ساﻻری کشور همراه شد و بدین ترتیب مقدمات تشکیل فرمانداری- و در سال‌های بعد استانداری - واحدی به نام سیستان و بلوچستان فراهم آمد. در این میان اما حکومت دزداب به عنوان پایلوت فرماندهی تعیین و چندی بعد با تغییر نام به زاهدان نقش مرکزیت استان تازه تاسیس را عهده دار شد. پس از آن بود که این کانون جمعیتی به سبب استقرار دستگاه‌های دولتی نوپای آن روزگار مانند عدلیه، مالیه و گمرکات نشو و نما یافت و پذیرای اقوام و مذاهب مختلف گردید. احداث خط آهن از سوی انگلیسی‌ها نیز به عنوان یک عامل مهم در توسعه و رونق منطقه نقش آفرید. نباید از یاد برد به دلیل آن که هند از زیر قید استعمار بریتانیا رها نشده و کشور مستقل پاکستان نیز هنوز تشکیل نشده بود، انگلیسی ها نفوذ قابل توجهی در این منطقه داشتند. بدین ترتیب مشاهده می‌شود یکی از نخستین مردمانی که با زاهدان نوپا مراوده‌ی تجاری و بازرگانی برقرار نمودند تجار و بازرگانان هندی بودند که اندک اندک شماری از آن‌ها در این شهر ساکن شدند. در عین حال مشهدی‌ها، بیرجندی‌ها و کرمانی‌ها از جمله هموطنانی بودند که زاهدان را برای سکونت بر گزیدند. در سال‌های بعد گروه‌های دیگری از جمله آذری‌ها نیز به این عده پیوستند.