کتاب ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان نشر گروه انتشاراتی ققنوس

دوران سلسله قاجار (۱۳۰۴ـ۱۱۷۵ ه. ش)، به ویژه به عنوان دوران عرضه‌داشت‌های(۹) فرهنگی و هنری و جنبش‌های مهم مردمی، دارای برجستگی‌های گیرای بسیاری است. این دوران، مرحله اصلی گذار از جامعه و فرهنگ ایرانی پیش از مدرن به توسعه نوین ایران نیز به شمار می‌آید. این فصل به چند گرایش فراگیر تاریخی و فرهنگی در ایران، که در دوران حکومت قاجارها اثرگذار بوده، می‌پردازد و فصل‌های بعد ویژگی‌های دوران قاجار را مورد بررسی قرار می‌دهد. تاریخ و تمدن ایران، یا آن‌طور که برخی آن را می‌نامند: پرشیا (پارس)، چه در ایران و چه در دنیای خارج دلبستگی و توجه دانش‌پژوهان را به خود جلب کرده است. ایران از دوران باستان تا عصر جدید سهم عمده‌ای در ادبیات، هنر، و زندگی اندیشمندانه جهان داشته و زیستگاه چندین دولت، امپراتوری، مذهب، و جنبش‌های انقلابی و مخالفت‌جویانه‌ای بوده که، هم در درون و هم بسیار فراتر از مرزهایش، منشأ تأثیرات عمده‌ای گشته است. ما در این‌جا برخی ویژگی‌های عمده این تمدن را به‌طور خلاصه برمی‌شماریم و این نه‌تنها به‌خاطر جاذبه و اهمیت ذاتی ایران، بلکه به خاطر پایداری و شکوفایی درونمایه‌های خاص ایران از گذشته تا به امروز است. این درونمایه‌ها در تاریخ‌های یک دوره ایران و در تاریخ‌های خاورمیانه اغلب با بی‌اعتنایی روبرو می‌شود. در این‌جا، آن عواملی که برای فهم دوران قاجار حائز اهمیت‌اند، و بسیاری از آن‌ها اهمیت خود را حفظ کرده‌اند، مورد تأکید قرار می‌گیرند. امروزه بسیاری از دانش‌پژوهان خاطرنشان می‌کنند که ملت مفهوم نوینی است که به معنای امروزی آن در گذشته وجود نداشته است. در دوران گذشته پیش از مدرن در قلمرو ملت‌های معاصر دولت ـ ملت‌ها تشکیل نشده بود. اما در مورد ایران، مفهوم یک هستی که ایران، ایرانشهر، یا اصطلاحی خویشاوند با آن، نامیده می‌شد، مفهومی است باستانی که به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد و در طول قرن‌های اولیه اسلام، که هیچ دولت ایرانی موجودیت نداشت، تداوم می‌یابد. ایران بیش‌تر به مفهوم یک هویت فرهنگی بود تا یک هویت ملی به معنای نوین آن، اما یک چنین مفهوم فرهنگی هنوز هم بخش مهمی از هویت ایرانی را تشکیل می‌دهد. حتی در دوران‌هایی که یک دولت ایرانی وجود داشته، مرزهایش متغیر بوده و زبان‌ها و فرهنگ‌های متعددی در درون این مرزها به حیات خود ادامه می‌داده‌اند، چنانچه در ایران امروز و بسیاری کشورهای دیگر نیز این امر همچنان وجود دارد. برای مطالعه یا نگارش تاریخ اغلب لازم است واحدهایی کوچکتر از کل جهان را مورد توجه قرار داد، گرچه تمام این تقسیم‌بندی‌ها تا حدی اختیاری است. تقسیم‌بندی رایج تمام تاریخ خاورمیانه به دو دوران پیش از اسلام و اسلامی، تقسیم‌بندی کارآمدی است، گرچه اغلب پیوستگی این دو دوره را دست‌کم می‌گیرد.