کتاب روش‌شناسی و روش تحقیق دانشمندان برجسته ایرانی
بیرونی و ابن‌سینا

تولید علم و افزایشِ گستره دانش، نیازمند حضور عناصر مختلفی است که به اتکای آنها معرفت بشری، قدم در حوزه‌های ناشناخته می‌گذارد و به مرحله شناخت نائل می‌شود. بی‌تردید هر نوعی از شناخت و دستیابی به آن، مستلزم بررسی، گزینش و کاربرد صحیح روش‌ها و اَبزارهای مرتبط با شناختِ مورد نظر است. اَبزارگزینی، با هدفِ دست‌یابی به پاسخِ یک پرسش، قدمتی به اندازه تاریخِ حیاتِ انسان دارد. وقتی بشرِ اولیه، برای شمارش، سنگ‌ریزه‌هایی را به تعداد اشیاءِ مورد نظر، از کیسه‌ای به کیسه دیگری منتقل می‌کرد درحقیقت، از ابزارهای حِسی و مادی، برای اطمینان‌یافتن از تعداد صحیح آنها استفاده می‌کرد. بنابراین می‌توان گفت که پژوهش، از دیرباز با آدمی همراه بوده است و انسان، در طول تاریخ، به شیوه‌ها و روش‌های مختلفی آن‌را انجام داده است. پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود آن است که، نسبت میان روش پژوهشِ یک علم با همان علم چیست و ارتباط بین آنها چگونه است؟ آیا علم، بر روشِ پژوهش، مقدم است یا این رابطه برعکس است؟ در پاسخ باید گفت اگر بپذیریم که گسترش هر علمی رابطه مستقیمی با طرح پرسش‌هایی دارد که در حوزه مربوط به آن علم، مطرح می‌شوند از آنجا که در هر علم، این پرسش‌ها باید به‌طورِ روش‌مند، مورد کنکاش قرار گیرند بنابراین می‌توان گفت که روش پژوهشِ هر علم، مقدم بر آن علم است. از سوی دیگر، این موضوع نیز، جای تردید ندارد که گسترش هر علمی، به‌نوبه خود، بر روش‌های پژوهشِ مربوط به آن، اثر می‌گذارد. بنابراین می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که هر زمان در طول تاریخ، یک معرفت بشری در یکی از حوزه‌های تمدنی، شکوفا شده است، بی‌تردید این شکوفایی به‌واسطه وجود روش‌هایی بوده است که عالمان را در رسیدن به پاسخ پرسش‌هایشان یاری رسانده‌اند. البته باید به این نکته اشاره کرد که متفکرانی هستند که روش‌مندی را مورد تردید قرار داده‌اند اما هشدارهای آنان «بیشتر حاکی از آن بوده است که روش‌های پژوهش را فارغ از محدویت ندانیم و گمان نکنیم که روش می تواند به صورت مکانیکی ما را به حقیقیت برساند، چنان که گادامر اظهار نموده، یا این که روشِ واحدی را بُت علم نکنیم و امکانِ تعدد و تنوع روش‌های پژوهش را نادیده نگیریم چنان‌که فایرابند با شعار معروف خود، «هر چیز رواست»، به آن اشاره کرده است»