کتاب فرهنگ سیاسی ایل غیور قشقایی

داوری عادل تر از تاریخ، در تاریخ نیست.
نور هرگز در شب ظلمت نمی گردد هلاک

«تقدیم نمودم به ایل سرافراز و قهرمان قشقایی
تقدیم نمودم به تمامی اقربا و نزدیکان
تقدیم نمودم به پدر فرهنگ دوستم
تقدیم نمودم به همسر مهربان و دختر عزیزم»

ایل قشقایی

درباره مهاجرت قشقایی ها به فارس صحبت فراوان شده است اما قدر مسلم این است که ایلات قشقایی از نواحی شمال غربی و مرکزی ایران به خطه فارس و همزمان صورت نگرفته است، و در زمان های مختلف و از جاهای مختلف مهاجرت آن ها به سرزمین فارس صورت گرفته است. ایل قشقایی از چند طایفه و تیره مختلف تشکیل شده است. این طایفه ها و تیره ها در طول زمان (متغیر و گاه در هم ادغام) گردیده اند و زمان از هم تفکیک گردیده اند، ایل قشقایی شامل نه طایفه بزرگ و کوچک به شرح زیر است:

۱) طایفه دره شوری شامل تیره های کزنلو، ایمانلو، عبدالسیلمان لو و قرمزی...
۲) طایفه رحیمی
۳) طایفه شش بلوکی
۴) طایفه صفی خان
۵) طایفه عمله قشقایی شامل تیره های موصلو، سهرابخانلو، بهمن بگلو ویلمه ای...
۶) طایفه فارسیمدان
۷) طایفه قراچه ای
۸) طایفه کشکولی بزرگ
۹) طایفه کشکولی کوچک

از لحاظ تشکیلات ایلاتی به پنج طبقه مشخص تقسیم می شوند:

اول: ایلخانان فامیل و وابستگان ایلخانی که در سطح بالای اجتماعی قرار داشتند.
دوم: کلانترال و خوانین طوایف
سوم: کدخدایان و ریش سفیدان و سایر روسای بنکوها و تیره ها
چهارم: افراد عادی و رعایای طوایف و تیره ها
پنجم: طبقات پایین شامل کولیها، قراخطیرها، و چنگی ها(۱) به روایت تاریخ مسعودی گروهی از قراتاتارها در زمان سلجوقیان که در شهر کاشکار شوروی جنوبی سکونت داشتند حدود بیست هزار نفر از آن ها به همراه سعد بن زنگی به فارس آمدند و به نام کشکایی یا قشقری یا قشقایی معروف شدند(۲).

میرزا حسن فسایر صاحب فارسنامه ناصری می نویسد: چون ایل خلج از مملکت روم و آسیای صغیر به خاک عراق عجم آمدند. گروهی از آنان در فارس متوقف شدند و مردان خلج این گروه را قاچ قایرگفتند، در فرهنگ ترکی قشقا به معنی نترس و پهلوان و از نظر هندوان قشقه خال بزرگی است که بر پیشانی گذاشته اند.
یکی از طوایف ۲۴ گانه ترکان آغوز بنام قایی است که قسمتی از قایی ها که در منطقه کش ماوراءالنهر سکونت داشتند و بعدها تحت شرایط سخت طبیعی قرار گرفتند و به سمت شمال ایران و آذربایجان کوچ نمودند و مدت ها در آنجا زندگی کردند تا اینکه ۱۰قرن قبل به جنوب و مرکز ایران رانده شده و به نام کشقایی یا قشقایی معروف گردیدند برخی معتقدند که قاشقا به معنی پیشانی، پیش قراول و پیشتاز است،گروهی قشقایی را از نظر لغت شناسی مورد برسی قرار دادند که از نظر آن ها قشقه اسب پیشانی سفید می باشد که در بین ترکان قشقه خوش یمن و نشانه برکت و ثروت است.
ابن بطوطه سیاح مراکشی در قرن ۱۳ میلادی که از راه اصفهان به شیراز سفر کرده، نوشته است از ایزذخواست به نائین رفتیم و دشت روم مرکز ترک ها بود، با این نظریه قشقایی ها در هشت قرن قبل در فارس بوده اند.
ابن شهاب یزدی می نویسد طایفه ای از قشقایی ها در اواخر قرن سیزدهم میلادی در سرحد شش ناحیه فارس ییلاق داشتند.
ابن شهاب در سال ۱۳۱۸ میلادی در فارس بوده و در جوامع التواریخ می نویسد که قریه گندمان ییلاق ترکان است(۳)).
تاج الدین حسن بن شهاب یزدی در سال ۱۳۵۵ میلادی می نویسد: بای قره چون پادشاه شد وقتی به گندمان رسید احشام قشقایی معلوم کردند و در این مورد شعری است که اشاره به خیگ پنیر خلج و قشقایی می کند و این نشان می دهد که پنیر قشقایی در آن زمان معروف بوده است.(۴)
مشیر الدوله پیرنیا اولاد خوانین قشقایر را از نسل اوزون حسن آق قویونلو بوده که در زمان شاه عباس از اردبیل به اصفهان و فارس مهاجرت کرده اند و به نواحی گندمان و بلداجی رفتند و ایل قشقایی را جزء ایلات قفقاز می شمارد و می نویسد هنوز هم بیست هزار خانواده در بند قفقاز به نام کشکای موجود و ساکن هستند حتی در کتیبه ای در یک قسمت کوه دربند قفقاز به زبان ترکی نوشته است:

(اینجا می نشینی کشکای)(۵)

دیوید مرسدن برای اولین بار نام قشقایی از فامیل شخصی بنام جانی آقا که از صاحب منصان شاه عباس بود گرفته شده است،که از طرف شاه حکومت قبال فارس مامور می شود.(۶)
در عهد صفویه با تدبیر جانی آقای قشقایی به صورت یک واحد و ایل مقدر در ایران درخشید. امّا نادرشاه از قدرت آن ها در هراس بود که آن ها را متلاشی و گروهی را به خراسان و نقاط دیگر فرستاد امّا در زمان زندیه ایل قدرت انسجام مجدد یافت، در زمان محمدرضا پهلوی شاه بارها اعلام کرده بود که قشقایی ها نباید در کشور من زندگی کنند(۲).
چرچیل هم به روزلت گفته بود به این قشقایی های لعنتی اعتماد نمی توان کرد آن ها در جنگ جهانی اول و دوم پدر ما را درآوردند.
سادچیکف سفیر روسی در ایران به شاه می گوید: چرا قبل از اینکه کار پیشه وری را یکسره کنید این قشقایی ها را متلاشی نمی کنید، شاه پاسخ می دهد: چون قشقایی ها در مرکز ایران هستند و راه فرار ندارند امّا پیشه وری در غرب حامیان زیاد دارد.(۴)
در پایان لازم است یادآوری شود که ایل قشقایی از هر طرف و هر کجا آمده باشند و هر قدر پیشینه داشته باشند ولی تاریخ همواره ثبت کرده که آنان پیشگام مبارزات ضد اجنبی بوده و به سرزمین ایران عشق می ورزیده اند.

مبارزات قشقایی ها (در زمان محمد شاه قاجار)

در سال ۱۲۵۰ که فتحعلی شاه قاجار وفات یافت و محمدعلی شاه جانشین او شد، حسینعلی میرزا فرمانروای فارس به نام خود سکه زد و ادعای پادشاهی نمود و به اجبار از بزرگان فارس خواست از او تبعیت کنند.
امّا هنگامی که محمدشاه این امر را شنید از شدت غضب به فارس قشون کشید و کسانی را که با حسنعلی میرزا وعده همکاری عهد داده بودند را مجازات نمود و نوبت ایلخان قشقایی که رسید شجاع السلطنه را مامور کشتن او کرد، ولی امام جمعه شیخ ابوطراب مخالفت کرد و او را امان داد، امّا ارازل و اوباش شهر خانه ایلخانی را غارت نمودند.
در سال ۱۲۵۲ که معتمدالدوله منوچهرخان والی فارس شد، محمدعلی خان را گرفته و به زندان انداخت و پس از چند ماه او را با صد سوار روانه تهران نمود.
اما از دربار درخواست مرخصی آن ها صادر و در بین راه برحضر شده به شرطی که همیشه در تهران بماند و به ایل برنگردد و همان سال که محمدشاه قاجار عازم تسخیر هرات بود ایلخان قشقایی هم در رکاب او بود(۷).
معتمدالدوله والی فارس با تحریکاتی که در فارس انجام داده بود محیط را برای امور عشایر دشوارتر ساخت و اختلافات زیادی پیش آورده بود به همین جهت ایل بیگی محمدقلی خان قشقایی از فارس به تهران حرکت کرد و در اصطبل میرزا آقای وزیر اعظم شاه بست نشست. امّا معتمدالدوله در همین زمان نامه ای به شاه نوشت که محمدتقی خان در فارس مشغول دزدی و بی نظمی است،شاه دکه در سفر هرات بود محمدعلی خان را مواخذه نمود. ایلخانی گفت خلاف عرض شاه رسانیده اند برای اینکه محمدتقی خان ایل بیگی مدتهاست از ظلم والی فارس معتمدالدوله قرار دارد و به اصطبل حاجی آقاسی پناه آورد و چون حاجی میرزا بر صحت امر گواهی دادشاه همان روز فرمان عزل منوچهرخان از حکومت فارس را صادرو محمدتقی خان قوام الدوله را فرمان حکومت داد و به همراه محمدتقی خان ایل بیگی به فارس روانه داشت و ایلخانی همچنان در تهران ماند امّا مردم فارس از حکومت قوام الدوله راضی نبودند و به شاه شکایت کردند تا اینکه در سال ۱۲۶۰حسین خان مقدم مراغه ای صاحب اختیار فارس شد.

ساختار ایل قشقایی

بزرگترین طایفه ایل قشقایی و در اصل بنیان و پایه ایل از عمله بوده که در اصل این طایفه عوامل اجرایی و اداری ایلخان بودند.
طایفه عمله مستقیما" توسط ایلخان اداره می شد.

نحوه شکل گیری

طایفه عمله حدود ۱۵۰ سال پیش توسط مرتضی خان قلی خان ایل بیگی بوجودآمد. بدین ترتیب که از میان ۶۰ هزار خانوار قشقایی ۲۰۰۰را که وضعیت مالی خوبرداشته مسلح و زبده و آماده کرد و آن ها را «گارد جاویدان قشقایی»نامید(۸).
طایفه عمله برای رسیدگی به امورات جاری نظیر جمع آوری حق مالکه و گله داری و تنظیم امور ایلی تشکیل شد.
طایفه عمله از تیره های «چگینی، شبانکاره، جعفربیگلو، کرانی، بیات، بهمن بیگلو(تیره کاتب)، بلوردی، سهراب خانلو، مختارخانلو، نمری، ایگدر، گله زن، قتلو، آردکیان، موصلو، بهی، جامه بزرگ، قوجابیگلو، طیبی، مهترخانه، چهارده چریک، دمرچماقلو تشکیل شده است.
گرمسیر طایفه عمله منطقه وسیعی از لار، جهرم و فیروزاباد و سردسیرشان اطراف شهرستان شیراز بعضی روستاهای آباده و حومه سمیرم شهرستان شهرضا بوده است.